1, 2. (a) Mɛni nyagba nɛ nibwɔhi fuu kɛ kpe ɔ? (Moo hyɛ foni nɛ ngɛ ní kasemi ɔ sisije ɔ.) (b) Mɛni bɔfo Paulo kai wɔ, nɛ mɛni sanehi enɛ ɔ haa nɛ wa biɔ wa he?

JEHA 30 kɛ se nɛ be ɔ, Osei ^[1] nɛ e je Ghana a, ya hia si ngɛ Yuropa. Jamɛ a be ɔ, pi Odasefo no ji lɛ. E de ke: “E kɛ we kulaa nɛ i yɔse kaa pi nɔ ko kɔmɔ ji mi. I li kaa kɔɔhiɔ ɔ mi maa jɔ kikɛ. Benɛ i je kɔɔhiɔ mi lɛhi a si da he ɔ, fiɛ bɔni mi yemi wawɛɛ nitsɛ, nɛ i bɔni ya fomi. E pee we mi jã hyɛ.” Akɛnɛ e he wa ha Osei kaa e maa kase gbi ɔ he je ɔ, jeha kake ba be nɛ e nɛ ní tsumi nɛ sa. Nɛ akɛnɛ e kɛ e weku li ɔmɛ a kpɛti kɛ he je ɔ, hɛja gbe lɛ.

² Ke mo ji Osei ɔ, mɛni o ko suɔ kaa nihi nɛ a pee ha mo? Ke o ya Matsɛ Yemi Asa a nɔ nɛ nihi hyɛ we bɔ nɛ o nɔmlɔ tso ɔ ngɛ ha, aloo ma nɛ o je nɔ, se mohu a he mo atuu ɔ, anɛ o bua be jɔe lo? Ngɛ anɔkuale mi ɔ, Baiblo ɔ wo ɔ Kristofohi he wami ke: “Nyɛɛ ko jɔɔ nibwɔhi kpakpa peemi.” (Heb. 13:2, NW, sisi ningma.) Enɛ ɔ he je ɔ, ha nɛ wa susu sane bimihi nɛ nyɛɛ se  nɛ ɔmɛ a he: Kɛ Yehowa naa nibwɔhi ha kɛɛ? Mɛni he je nɛ eko ɔ e he maa hia nɛ wa tsake juɛmi nɛ wa hɛɛ ngɛ nibwɔhi a he ɔ? Nɛ mɛni blɔ nɔ wa ma nyɛ maa gu kɛ ye bua nihi nɛ a je ma kpahi a nɔ ɔ konɛ a hɛ nɛ mwɔ si ngɛ wa we asafo ɔ mi?

3, 4. Kaa bɔ nɛ 2 Mose 23:9 ɔ tsɔɔ ɔ, kɛ e sa kaa Mawu we bi nɛ a hi si blema a nɛ a bu nibwɔhi ha kɛɛ, nɛ mɛni he je?

³ Benɛ Yehowa kpɔ e we bi kɛ je Egipt se ɔ, e ha mɛ mlaahi nɛ tsɔɔ kaa e sa nɛ a je mi mi jɔmi kpo kɛ ha futufutu nimli fuu nɛ a ba piɛɛ a he ɔ. (2 Mose 12:38, 49; 22:21) Akɛnɛ behi fuu ɔ, nibwɔhi kɛ nyagbahi kpeɔ he je ɔ, Yehowa jeɔ suɔmi mi nɛ e hyɛɛ a nɔ. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, e ha nibwɔhi he blɔ kaa a ma nyɛ ma kukuɔ ngma bibliwi ngɛ nihi a ngmɔ mi.​—3 Mose 19:9, 10.

⁴ Yehowa fã we Israel bi ɔmɛ kaa a je bumi kpo kɛ ha nibwɔhi kɛkɛ, mohu ɔ, e ha nɛ a kai kaa be ko nɛ be ɔ, a ji nibwɔhi ngɛ ma kpa nɔ. (Kane 2 Mose 23:9.) A ‘le bɔ nɛ nubwɔ si himi ngɛ ha.’ Loko Egyipt bi ɔmɛ maa pee Hebri bi ɔmɛ nyɔguɛhi po ɔ, Egipt bi ɔmɛ sume Hebri bi ɔmɛ a sane, ejakaa Egipt bi ɔmɛ susuɔ kaa a nɔ kuɔ pe ni kpahi, nɛ a susuɔ kaa a jami ɔ ji nɔ́ nɛ da. (1 Mose 43:32; 46:34; 2 Mose 1:11-14) Benɛ Israel bi ɔmɛ ji nibwɔhi ɔ, a wa mɛ yi mi wawɛɛ. Se Yehowa suɔ kaa a bu nubwɔ “kaa ma a mi no nɔuu.”​—3 Mose 19:33, 34.

5. Mɛni maa ye bua wɔ konɛ waa pee nihi nɛ a je ma se ɔ kpakpa kaa bɔ nɛ Yehowa peeɔ ɔ?

⁵ Yehowa tsakee we. Enɛ ɔ he ɔ, ke nihi nɛ a je ma se ɔ ba asafo mi kpe ɔ, e sɛ nɛ wa hɛ nɛ je nɔ kaa loloolo ɔ, Yehowa suɔ nɛ waa pee mɛ kpakpa. (5 Mose 10:17-19; Mal. 3:5, 6) Nihi hyɛɛ nibwɔhi a hɛ mi, nɛ nibwɔhi komɛ hu ngɛ nɛ e he waa ha mɛ kaa a maa kase gbi kpa. Enɛ ɔ he ɔ, ke wa susu nyagbahi nɛ a kɛ ngɛ kpee ɔ he ɔ, wa ma hla blɔhi a nɔ nɛ wa ma nyɛ maa gu kɛ ye bua mɛ, nɛ waa pee mɛ kpakpa.​—1 Pet. 3:8.

6, 7. Mɛni tsɔɔ kaa Kristofohi nɛ a hi si ngɛ kaseli ɔmɛ a be ɔ mi ɔ bɔ mɔde nɛ a kpa nihi a hɛ mi hyɛmi?

⁶ Be ko nɛ be ɔ, Yuda bi ɔmɛ hyɛɛ nibwɔhi a hɛ mi wawɛɛ, se Kristofohi nɛ a hi si ngɛ kaseli ɔmɛ a be ɔ mi ɔ bɔ mɔde wawɛɛ nɛ a kpa jã peemi. Ngɛ Pentekoste ligbi ɔ nɔ ngɛ jeha 33 ɔ mi ɔ, nihi nɛ a ba plɛ pee Kristofohi kɛ we ɔ je ma kpahi a nɔ kɛ ba Yerusalem. Kristofohi nɛ a ngɛ Yerusalem ɔ pee mɛ nibwɔ. (Níts. 2:5, 44-47) Suɔmi nɛ Kristofohi nɛ a ji Yuda bi ɔ je kpo kɛ tsɔɔ a nyɛmimɛ nɛ a je ma kpahi a nɔ ɔ tsɔɔ kaa a nu munyu nɛ ji “nibwɔ peemi” ɔ sisi. “Nibwɔ peemi” tsɔɔ kaa e sa nɛ “a pee nibwɔhi kpakpa.”

⁷ Se benɛ Kristofohi asafo nɛ hi si ngɛ kaseli ɔmɛ a be ɔ mi ɔ a he ngɛ hiɛe ɔ, nihi bɔni nihi a hɛ mi hyɛmi. Yuda bi nɛ a tuɔ Hela gbi ɔ tsɔɔ kaa a hyɛ we a yalɔyi ɔmɛ bɔ nɛ sa. (Níts. 6:1) Bɔ nɛ pee nɛ a nyɛ nɛ a tsu nyagba nɛ ɔ he ní ɔ, bɔfo ɔmɛ hla nyumuhi kpaago konɛ a hyɛ nɛ a ko sisi nɔ ko. Nyumu nɛ ɔmɛ tsuo hɛɛ Hela biɛhi. Eko ɔ a hla nyumu nɛ ɔmɛ konɛ yalɔyi ɔmɛ nɛ a ko ye tsui tsɔ.​—Níts. 6:2-6.

8, 9. (a) Mɛni ma nyɛ maa tsɔɔ kaa wa hyɛɛ nihi a hɛ mi, aloo wa hɛɛ juɛmi nɛ dɛ ngɛ he nɛ ni kpahi je ɔ he? (b) Mɛni e sa kaa waa pee konɛ wa je susumi yaya nɛ ɔ kɛ je wa tsui mi? (1 Pet. 1:22)

⁸ Wa le jio, wa li jio, he nɛ wa je ɔ nɛ tsɔɔ bɔ nɛ wa ti nɔ tsuaa nɔ peeɔ e ní ha. (Rom. 12:2) Jehanɛ hu ɔ, eko ɔ, wa nuɔ nɛ wa paka mi bi, nihi nɛ waa kɛ mɛ tsuɔ ní, aloo wa sukuu bi tuɔ he nɛ wa je, weku nɛ wa je mi, aloo bɔ nɛ wa nɔmlɔ tso su ngɛ ha a he munyu yaya. Ke e ba jã a,  kɛ e peeɔ wɔ ha kɛɛ? Nɛ ke nɔ ko ngɛ ma nɛ wa je nɔ ɔ he fɛu yee, aloo a woɔ ní komɛ nɛ wa peeɔ ɔ he zã tsɔ ɔ, kɛ wa peeɔ wa ní ha kɛɛ?

⁹ Be ko nɛ be ɔ, jinɛ bɔfo Petro sume nihi nɛ tsa pi Yuda bi ji mɛ ɔ, se bɔɔbɔɔbɔɔ ɔ, e bɔ mɔde nɛ e je susumi yayami nɛ ɔ ngɛ e tsui mi. (Níts. 10:28, 34, 35; Gal. 2:11-14) Jã kɛ̃ nɛ ke wa na kaa wa hɛɛ susumi yayami ngɛ he nɛ nɔ ko je ɔ he ɔ, e sa kaa waa bɔ mɔde nɛ wa je kɛ je wa tsui mi. (Kane 1 Petro 1:22.) Mɛni ma nyɛ maa ye bua wɔ konɛ waa pee jã? E sa nɛ wa kai kaa wa ti nɔ ko nɔ ko be nɛ e ye mluku, nɛ wa ti nɔ ko nɔ ko be nɛ sa yi wami hemi. (Rom. 3:9, 10, 21-24) Lɛɛ mɛni he je mɔ nɛ wa buɔ wa he kaa wa nɔ kuɔ pe ní kpahi ɔ? (1 Kor. 4:7) E sa nɛ wa ná bɔfo Paulo juɛmi ɔ eko. Bɔfo Paulo wo e nyɛmimɛ Kristofohi nɛ a pɔ mɛ nu ɔ ga kaa ‘jehanɛ ɔ a pi nibwɔhi, loo ma se bi hu, se mohu a ji Mawu we bi.’ (Efe. 2:19) E sa nɛ waa bɔ mɔde nɛ wa dla wa juɛmi konɛ wa ko hyɛ nihi a hɛ mi akɛnɛ a je ma kpahi a nɔ ɔ he je. Lɔ ɔ maa tsɔɔ kaa wa wo nɔmlɔ su ehe ɔ.​—Kol. 3:10, 11.

10, 11. Ngɛ mɛni blɔ nɔ nɛ bɔ nɛ Boaz kɛ Rut nɛ e ji Moab no ɔ hi si ha a tsɔɔ kaa Boaz naa nibwɔhi kaa bɔ nɛ Yehowa naa mɛ ɔ?

¹⁰ Nɔ́ jemi ko be he kaa bɔ nɛ Boaz kɛ Rut nɛ ji Moab no ɔ hi si ha a tsɔɔ kaa e naa nibwɔhi kaa bɔ nɛ Yehowa naa mɛ ɔ. Benɛ ní kpami be su nɛ Boaz ba slaa e ngmɔ ɔ, e yɔse kaa Rut ngɛ ngma bibliwi kukuɔe kɛ hɛdɔ. E ngɛ mi kaa Rut ngɛ he blɔ kaa e maa kukuɔ ngma bibliwi ɔ mohu lɛɛ, se e bi blɔ loko e pee jã. Benɛ Boaz nu enɛ ɔ, e pee lɛ nyakpɛ wawɛɛ, nɛ e ha lɛ he blɔ kaa e kukuɔ ní ngɛ ngma nɛ a fĩ, se a bua we nya lolo ɔ mi.​—Kane Rut 2:5-7, 15, 16.

¹¹ Nɔ́ nɛ ya nɔ ɔ tsɔɔ heii kaa Boaz susuɔ Rut he, nɛ e yɔse kaa níhi a mi wa ha lɛ akɛnɛ e ji ma se no ɔ he je. Boaz de Rut kaa e nyɛɛ yihewi ɔmɛ a se, konɛ nyumu ɔmɛ nɛ a tsuɔ ní ngɛ ngmɔ ɔ mi ɔ nɛ a ko doo e nya. Boaz to blɔ nya po kaa Rut nɛ ye ní tsuli ɔmɛ a niye ní ɔ eko, nɛ e nu a nyu ɔ eko hulɔ. Jehanɛ hu ɔ, Boaz je bumi kpo kɛ tsɔɔ yo nɛ je ma se nɛ ɔ, nɛ e wo lɛ he wami.​—Rut 2:8-10, 13, 14.

12. Ke wa peeɔ nibwɔhi nɛ a je ma se kpakpa a, mɛni ma nyɛ maa je mi kɛ ba?

¹² Boaz pee Rut kpakpa ejakaa Rut je suɔmi nitsɛnitsɛ kpo kɛ tsɔɔ e nganyɛ Naomi, se pi lɔ ɔ kɛkɛ, Boaz bua jɔ e he akɛnɛ e ba pee Yehowa sɔmɔlɔ ɔ he je. Kpakpa nɛ Boaz pee yo nɛ ɔ tsɔɔ bɔ nɛ Yehowa jeɔ suɔmi kpo kɛ tsɔɔ ‘nihi nɛ a ba saa we ngɛ Israel Mawu ɔ ngɔ’ ɔ. (Rut 2:12, 20; Abɛ 19:17) Jã kɛ̃ nɛ mwɔnɛ ɔ hu ɔ, ke wa pee “nimli tsuo” kpakpa a, lɔ ɔ maa ye bua mɛ konɛ a ba le anɔkuale ɔ, nɛ a na kaa Yehowa suɔ mɛ wawɛɛ.​—1 Tim. 2:3, 4.

13, 14. (a) Mɛni he je nɛ e sa kaa waa bɔ mɔde wawɛɛ konɛ wa he nibwɔhi atuu ngɛ Matsɛ Yemi Asa a nɔ ɔ? (b) Mɛni maa ye bua mo konɛ o nyɛ nɛ o su nihi nɛ e slo bɔ nɛ a peeɔ a ní ha a he?

¹³ Ke nibwɔhi nɛ a je ma kpa nɔ ba Matsɛ Yemi Asa a nɔ, nɛ wa he mɛ atuu ɔ, lɔ ɔ maa tsɔɔ kaa wa ngɛ mi mi jɔmi kpo jee kɛ ngɛ mɛ tsɔɔe. Eko ɔ, wa ma yɔse kaa ni hehi nɛ a ba wa ma a mi ɔ gboɔ zo, nɛ a nyɛ we nihi a he sumi. Akɛnɛ e slo bɔ nɛ a tsɔse mɛ ha kɛ bɔ nɛ a peeɔ a ní ha he je ɔ, eko ɔ, a ma susu kaa se nami be a he, nɛ ni kpahi nɛ e slo bɔ nɛ a nɔmlɔ su ngɛ ha, nɛ a je ma kpahi a nɔ ɔ nɔ kuɔ pe mɛ. Enɛ ɔ he ɔ, wɔ nɛ e sa kaa waa hɛ wɔ kɛ su a he kekle, konɛ wa je mi mi jɔmi kpo kɛ tsɔɔ mɛ. Ke nyɛ ngɛ JW Language app ɔ eko ngɛ nyɛ je gbi mi ɔ, o ma nyɛ maa kase bɔ nɛ o ma nga nibwɔhi ha ngɛ a je gbi mi.​—Kane Filipi Bi 2:3, 4.

 ¹⁴ Eko ɔ, e he waa ha mo kaa o kɛ nihi nɛ e slo bɔ nɛ a peeɔ a ní ha a maa bɔ. Bɔ nɛ pee nɛ o nyɛ nɛ o ye jamɛ a su ɔ nɔ ɔ, o ma nyɛ maa sɛ hlami nɛ o je o he si kɛ tsɔɔ mɛ. Ke o pee jã a, o ma yɔse kaa níhi fuu ngɛ nɛ o bua jɔ he nɛ mɛ hu a bua jɔ he. Mo kai kaa e slo he nɛ wa ti nɔ tsuaa nɔ je, níhi nɛ wa bɔɔ mɔde ngɛ mi, kɛ wa gbɔjɔmihi.

15. Mɛni ma nyɛ maa ye bua wɔ konɛ waa nu nihi nɛ a je ma se nɛ a ngɛ tsakemi pee ɔ sisi?

¹⁵ Ke o ma nyɛ maa ye bua nihi konɛ a hɛ nɛ mwɔ si ngɛ asafo ɔ mi ɔ, mo bi o he ke, ‘Ke i ya to nubwɔ ngɛ ma kpa nɔ ɔ, kɛ ma suɔ kaa ni kpahi nɛ a kɛ mi nɛ hi si ha kɛɛ?’ (Mat. 7:12) Mo ná nibwɔhi a he tsui, ejakaa a ngɛ mɔde bɔe kaa a maa kase bɔ nɛ si himi ɔ ngɛ ha ngɛ ma ehe nɛ a ba je mi ɔ mi. Eko ɔ, wa be bɔ nɛ a susuɔ níhi a he ha, kɛ bɔ nɛ a peeɔ a ní ha a sisi nue amlɔ nɔuu. Se e sɛ nɛ waa hyɛ blɔ kaa a maa kase bɔ nɛ wa peeɔ wa ní ha a, mohu ɔ, e sa nɛ waa nu mɛ sisi, nɛ wa he mɛ atuu.​—Kane Roma Bi 15:7.

16, 17. (a) Mɛni wa maa pee konɛ wa nyɛ nɛ waa kɛ nihi nɛ e slo bɔ nɛ a peeɔ a ní ha a nɛ bɔ? (b) Mɛni wa ma nyɛ maa pee kɛ ye bua nihi nɛ a je ma se nɛ a ngɛ wa we asafo ɔ mi ɔ?

¹⁶ Ke wa kase he nɛ ni kpahi je ɔ he ní, kɛ a kusumi ɔ, lɔ ɔ maa ye bua wɔ konɛ wa nyɛ nɛ waa le mɛ saminya. Ke wa ngɛ weku Mawu jami pee ɔ, wa ma nyɛ maa pee níhi a mi hlami konɛ waa le bɔ nɛ nibwɔhi nɛ a ngɛ wa we asafo ɔ mi ɔ peeɔ a ní ha. Blɔ kpa nɛ wa maa gu nɔ kɛ le nihi nɛ a je ma kpahi a nɔ saminya a ji kaa, wa maa fɔ mɛ nine kɛ ba wa we mi konɛ waa kɛ mɛ nɛ ye ní. Akɛnɛ Yehowa “bli blɔ ngɔ ha ma je li ɔmɛ nɛ mɛ hu a he ye” he je ɔ, anɛ e sɛ kaa wɔ hu wa bli blɔ kɛ ha “nihi nɛ waa kɛ mɛ hɛɛ hemi kɛ yemi kake ɔ” lo?​—Níts. 14:27; Gal. 6:10; Hiob 31:32.

¹⁷ Ke wa náa weku ko nɛ a ji nibwɔhi ɔ a he deka, nɛ waa kɛ mɛ bɔɔ ɔ, lɔ ɔ ma ha  nɛ wa bua maa jɔ a he kaa a ngɛ mɔde bɔe nɛ a kase bɔ nɛ wa peeɔ wa ní ha a. Se eko ɔ, wa ma yɔse kaa e he hia nɛ waa ye bua mɛ konɛ a kase wa gbi ɔ. Jehanɛ hu ɔ, anɛ wa ma nyɛ maa tsɔɔ mɛ hehi nɛ e sa kaa a ya konɛ a ná hwɔ he kɛ ní tsumi nɛ sa lo? Ke wa peeɔ jã a, wa nyɛmimɛ nɛ waa kɛ mɛ hɛɛ hemi kɛ yemi kake ɔ ma ná he se wawɛɛ.​—Abɛ 3:27.

18. Mɛni nɔ hyɛmi nɔ́ nɛ e sa kaa nihi nɛ a je ma se ɔ nɛ a kase konɛ a je bumi kpo, nɛ a tsɔɔ kaa a bua jɔ níhi a he?

¹⁸ Ngɛ anɔkuale mi ɔ, nihi nɛ a je ma se ɔ maa suɔ kaa a kase bɔ nɛ si himi ɔ ngɛ ha ngɛ ma ehe nɛ a ba je mi ɔ mi. Rut pee nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa ngɛ enɛ ɔ blɔ fami. Kekleekle ɔ, benɛ e ya je ma kpa nɔ ɔ, e bi blɔ loko e kukuɔ ngma bibliwi ngɛ nɔ ko ngmɔ mi. Enɛ ɔ tsɔɔ kaa e ngɛ bu kɛ ha a kusumi ɔ. (Rut 2:7) E susuu we kaa akɛnɛ e ngɛ he blɔ kaa e kukuɔ ɔ ngma bibliwi ɔ he je ɔ, nɔ ko be nyɛe maa pee lɛ nɔ́ ko. Nɔ́ nɛ ji enyɔ ɔ, benɛ a pee lɛ kpakpa a, e na mɛ si wawɛɛ kɛ tsɔɔ kaa e bua jɔ nɔ́ nɛ a pee ha lɛ ɔ he. (Rut 2:13) Ke nibwɔhi je su kpakpa nɛ ɔ kpo ɔ, lɔ ɔ haa nɛ nyɛmimɛ kɛ nihi nɛ a ngɛ jamɛ a ma a mi ɔ buɔ mɛ.

19. Mɛni he je nɛ e sa kaa wa he nibwɔhi atuu ɔ?

¹⁹ Wa bua jɔ kaa Yehowa dloomi ɔ he je ɔ, e ha nɛ nihi tsuo nɛ a je ma slɔɔtoslɔɔtohi a mi ɔ ba nu sane kpakpa a. Eko ɔ, benɛ a ngɛ a ma a mi ɔ, a nɛ he blɔ nɛ a kase Baiblo ɔ, aloo a kɛ Yehowa we bi nɛ bɔ faa. Se amlɔ nɛ ɔ nɛ a ná he blɔ kaa a kɛ wɔ maa bɔ ɔ, anɛ e sɛ nɛ waa ye bua mɛ konɛ a hɛ nɛ mwɔ si lo? E ngɛ mi kaa eko ɔ, wa be he lo nya níhi fuu nɛ waa kɛ maa ye bua mɛ mohu lɛɛ, se ke wa peeɔ mɛ kpakpa a, lɔ ɔ ma ha nɛ a maa na kaa Yehowa suɔ mɛ. Akɛnɛ wa ngɛ ‘Mawu kasee’ he je ɔ, nyɛ ha nɛ waa bɔ mɔde nɛ wa he nibwɔhi atuu.​—Efe. 5:1, 2.