Wojiŋ le 1927 le eju hwɛhwɛ ɖeka ci yí gogo Chicago, Illinois gbɔ le États-Unis. Danyɛ koɖo nɔnyɛ ɖo vi amatɔn—Jetha, Don, enyɛ, Karl, koɖo Joy. Mìwo pleŋ mìɖui mɔ mìasɛn Yehowa koɖo mìwo jiwo pleŋ. Jetha yi Gileadi suklu amɛvetɔ le exwe 1943. Don, yi Betɛli Brooklyn tɔ le exwe 1944, Karl vayi le 1947, yí Joy vayi le 1951. Wowo kpɔwɛ nywiwo koɖo anyi jilawo tɔ wa dɔ do ŋji sugbɔ.

Danyɛ koɖo nɔnyɛ nyi Bibla hlɛntɔ ciwo yí lɔn Mawu yí wosɔ lɔnlɔn ŋtɔ́ sɔ do mìwo ciwo yí nyi wowo viwo mɛ. Ci danyɛ yi ahwa le Europe le Xexemɛhwa Ŋkɔtɔ goduɔ, degbevalɔnnɔ cɔciwo nyɔ gbɔ o. Enɔnyɛ kpɔ jijɔ sugbɔ ci Edanyɛ deku le ahwa mɛ o, yí enu mɔ: “Karl, va mìayi cɔci shigbe lé mìwɛni do sa nɛ.” Danyɛ ɖoŋci mɔ: “Nakplɔ eo yi, vɔ ŋdejikɔ aɖo mɛ o.” Enɔnyɛ biɔɛ se mɔ: “Nyi yí taɖoɔ?” Éɖo ŋci mɔ: “Le ahwa lɔ hwenuɔ, sɛnsɛnŋkɔnɔtɔ ciwo yí le sɛnsɛn ɖekaŋmɛ mɛ yí wakɔ ahwa koɖo wowonɔnɔwo yí wodonɔ gbe ɖaɖa dota nɔ sɔjawo koɖo wowo hwawanuwo! Vɔ mi ji Mawu va le yɛɔ?”

Le yiyimɛ hwenu yí nɔnyɛ yi cɔciɔ, Yehowa Kunuɖetɔ amɛve va mìwo xomɛ. Wona Bibla nukplawema amɛve ciwo yí nyi Lumière danyɛ yí exo nuxu so Enyɔdasɛ wema lɔ nu. Wema lɔwo jɔ eji nɔ danyɛ yí exɔ wo. Ci Nɔnyɛ kpɔ wema lɔwoɔ, étɔ wo hlɛnhlɛn. Eyi gbeɖekaɔ, Nɔnyɛ hlɛn le wema lɔ mɛ mɔ wojijiɛ mɛ ciwo yí ji mɔ yewoakpla Bibla koɖo Lumière wema lɔwo. Ésɔ gbeta mɔ yeayi. Ci eva ɖoɔ, Nyɔnu shinshin ɖeka hun hɔn lɔ ni. Nɔnyɛ hɛn wema lɔwo ɖeka do alɔ mɛ yí biɔɛ se mɔ, “Míkplanɔ Bibla le lɛa?” Éɖo ŋci mɔ? “Aɛ, evinyɛ, ɖomɛ.” Le kwɛshila ci yí kplɔɛdo mɛɔ, nɔnyɛ kplɔ mìwo ciwo yí nyi yi viwo yi nɔtɔxu, yí le yi goduɔ, mìvatɔ yiyi blaŋblaŋ.

Le bɔbɔ ɖeka mɛɔ, nɔvi ci yí kpɔkpɔ bɔbɔ lɔ ji mɔ nyɛ le hlɛn Ehajiji wema 144:​15, ci yí mɔ mɛ ciwo yí sɛnkɔ Yehowa kpɔnɔ jijɔ. Kpukpui cɛ wa dɔ do ŋji koɖo kpukpui amɛve buwo, shigbe 1 Timɔte 1:​11, ci yí nu mɔ Yehowa nyi “jijɔ Mawu,” koɖo Efezitɔwo 5:​1,  ci yí do ŋsɛn mì mɔ mìwo le “tekpɔ ale shigbe Mawu nɛ.” Ŋkpɔɛ mɔ ŋɖo akpɔ jijɔ do ŋci natɛnŋ awa nɔ anyi Watɔ lɔ nu yí agbedo akpe ni nɔ mɔnukpɔkpɔ ci yí enaŋ. Ŋtɔ́wo vanyi enuvevitɔwo nɔŋ le agbe mɛ.

Hamɛ ci yí sɔ mì gbɔ le Chicago jinjin le mì gbɔ kpeci 32. Éle ahan gan, mìyinɔ bɔbɔ lɔwo yí ŋgbevajeshi Bibla ɖɛ sugbɔ doji. Ŋɖo ŋwi mɔ gbeɖekaɔ, bɔbɔ lɔ jikpɔtɔ yɔ Jetha nɔ ana ɖoŋci. Ci ŋse nyɔ ci enuɔ, ŋnu le nyɛɖeki mɛ mɔ: ‘Ŋjeshi ɖoŋci lɔ. Natɛnŋ akɔ alɔ anui dru sa.’ Ŋvatɔ dradrado keŋ ana ɖoŋciwo. Vevitɔ lɔ yí nyi mɔ shigbe nɔvinyɛ koɖo dadanyɛwo nɛɔ, ŋvashin le gbɔngbɔn mɛ. Ŋwa ʒinʒindoshimɛ le exwe 1941.

Takpekpe ɖeka ci ŋɖonɔ ŋwi koŋ yí nyi ci wowa le Cleveland, le Ohio le 1942 mɛ. Nɔviwo bɔ le texwe 50 buwo yí nɔ ka ji keŋ yí se takpekpe lɔ to telefonu ji le États-Unis. Mìwo xomu lɔ nɔ zava ɖekawo ci nɔviwo drado ɖɛ nɔ mì mɛ le texwe ci yí gogo takpekpe waxu lɔ koɖo xomu buwo. Ci Xexemɛ Hwa Amɛvetɔ lɔ tɔ jiɔ, egufɔnfɔn do Yehowa Kunuɖetɔwo ji tɔ ŋsɛnsɛn doji. Fiɛfimɛɔ, ŋkpɔ nɔviwo gbɛbɔbɔwo yí woshi zo nɔ wowo hunwo daɖɛ yí ezo lɔwo kpɔkpɔ ŋkɔ ɖaɖa yí mìwo le godu nɔ wo. Woxɔ gbe yí mɛɖekamɛɖeka nɔnɔ ehun ɖekaɖeka mɛ yí cɔnɔ zan le ezan lɔ pleŋ mɛ. Nɔ wose enuhwanhwan ɖeɔ, nɔvi lɔwo shinɔ wowo hun lɔwo zowo do ŋmɛ nɔ mɛ ciwo yí aji mɔ yewoaje mì ji, yí woxunɔ wowo kpɛnwo eyi mɛbuwo tɛnŋ senɔ keŋ alɔ ju ava kpedo wo nu. Ŋvakpɔɛ mɔ Yehowa mɛwo dranɔdo ɖɛ nɔ enuɖekpokpui!’ Ecɛ dɔ yí ŋvonɔ yí dɔnnɔ alɔn nywiɖe yí ŋɖekɛ dejɔnɔ o.

Exwe sugbɔ goduɔ, ŋvabunɔ tamɛ kpɔ so takpekpe ŋtɔ́ nu yí vakpɔɛ mɔ enɔnyɛ delo nu kpɔ alo vɔn kpetii o. Ékando Yehowa koɖo yi habɔbɔ lɔ ji keŋkeŋ. Ŋdaŋlɔbe kpɔwɛ nywi yitɔ gbeɖe o.

Ci ekpɔtɔ hwɛɖeka mìayi takpekpe lɔɔ, Nɔnyɛ tɔ emɔɖeɖedɔ lɔ wawa. Eyi taɖo éŋwlɛnɔ nu daɖɛ le nuxu ciwo mɛ woxo nuxu so gashiagamɛ sumɔsumɔdɔ lɔ nu. Nɔ mìtrɔyikɔ axweɔ, énunɔ mɔ: “Ŋji mɔ nakpɔtɔ awakɔ emɔɖeɖedɔ lɔ vɔ ŋdatɛnŋ agbelekɔ bu nɔ mìwo xomɛ lɔ nywiɖe o.” Yí ebiɔ se mɔ mìwo akpedo ye nu ma. Mìnu mɔ ɛɛ, yí eɖo dɔ nɔ mìwo ɖekaɖeka yí nunɔ mɔ mɛɖeka acucu xɔ ɖeka alo amɛve mɛ gbɔxwe mìaɖu nyidin ŋɖuɖu. Nɔ mìso kpe sukluɔ, évakpɔnɔ mɔ mìdra exɔ lɔ mɛ do nywiɖe yí to enu lɔwo nywiɖe ma, eyi esonɔ kpe kunuɖegbe. Nyɔnu ɖeka enyi yí degbɔnnɔ o, vɔ deɖenɔ alɔ le eviɛwo nu o. Nɔ mìgbɔ so suklu nyidɔnmɛ yí aɖu nuɔ, mìkpɔɛni le axo mɛ duu. Azan ɖowo gbe nɔ mìgbɔ so sukluɔ, mìkplɔɛni do yí yi ɖenɔ kunu koɖi, ecɛ kpedo mì nu mìmɔŋje enu ci yí nyi emɔɖeɖedɔ lɔ mɛ.

Ŋtɔ emɔɖeɖedɔ lɔ ji ci ŋɖo exwe 16. Ci edanyɛ dekpɔnyi Kunuɖetɔ can ɔ, lé ŋwakɔ emɔɖeɖedɔ lɔ do jɔnɔ eji ni. Fiɛfi ɖekaɔ, ŋnu ni mɔ ci ŋle agbla jekɔ sɛnŋsɛnŋɖe can ɔ, ŋdekpɔkpɔ mɛɖe ci yí ji mɔ yeakpla Bibla o. ŋbɔnu  sabaa, yí biɔɛ se mɔ: “Àji mɔ makpla Bibla koɖo eoa?” Ébu tamɛ kpɔ siinɖe yí ɖoŋci nɔŋ mɔ: “Ŋdekpɔ susu ci yí dɔ taɖo yí nagbe o.” Eyi taɖo anyi Bibla nukplavi ŋkɔtɔ nyi Edanyɛ. Mɔnukpɔkpɔ gangan ŋtɔ teŋ yí enyi nɔŋ!

Mìkpla wema ci yí nyi Vérité Vous Affranchira.” Ci enukplakpla lɔ yikɔ jiɔ, ŋvakpɔɛ mɔ Edanyɛ kpekpeɛdo ŋnu nɔ manyi enukplatɔ koɖo enukplamɛtɔ bibi. Le kpɔwɛ mɛ, le fiɛfi ɖeka ci mìhlɛn mamamɛ ɖeka ɖegbɔɔ, énu mɔ: “Vɔ lé èwɛ yí nya mɔ nyɔ ci wema lɔ nukɔ nyi nyɔnɔnwiɔ?” Ŋdedrado yí ana ɖoŋci nɔ nyɔ ŋtɔ́ yɛ o, eyi ŋnu mɔ: “Ŋdatɛnŋ adasɛ nɔ eo kakayɛ o, nɔ mìjikɔ agbekpla nu gabumɛɔ, nana eo ɖoŋci lɔ.” Eyi ŋji nugɔnmɛ kpɔ yí kpɔ kpukpui ciwo yí na ɖoŋci nɔ enu ci nu mìxo nuxu so. Yi goduɔ, ŋvadranɔdo ɖɛ nɔ nukplakpla lɔ nywiɖe yí kpla lé nàji nugɔnmɛ kpɔ do. Yɛ can le enu ciwo yí kpedo nyɛ koɖo danyɛ nu yí mìshin le gbɔngbɔn mɛ. Éwanɔ do ŋciwo ekplakpla ji yí ewa ʒinʒindoshimɛ le exwe 1952.

Ŋso le axomɛ hwenu ŋɖo xwe 17. Jetha a vanyi ejugoduŋɛnywidratɔ, Don yɛ vatɔ edɔ wawa le Betɛli. Wo koɖo ve lɔ lɔn edɔ ciwo woɖo nɔ wo yí wowo kpɔwɛ lɔ do ŋsɛnŋ sugbɔ. Yí nyɛ can ŋdo alɔ wema mɛ mɔ mayi Betɛli yí agbeyi Gileadi Suklu yí tashi enu lɔ do alɔ mɛ nɔ Yehowa. Nyi yí to so mɛɔ? Woyɔŋ le Betɛli le exwe 1946 mɛ.

Ci exwewo vayikɔɔ, ŋvaɖo edɔ vovovowo le Betɛli, eyi taɖo ŋsun ji yí kpla enuyoyu sugbɔwo. Ŋle Betɛli yɛɔ, éwa exwe 75, yí so keke hwenɔnuɔ, ŋkpla lé wowanɔ wemawo do koɖo lé wowanɔ kɔnŋtawo do. Gbesɔ kpe niɔ, ŋkpla lé woawɛ axɔnɔ agban do koɖo lé woasɔ agbanwo ɖaɖa ju bu mɛ do. Vɔ, ci yí gbenyɔ wu wo pleŋ yí nyi mɔ ŋxɔ kpla sugbɔ le Betɛli le gbɔngbɔn mɛ kpaxwe, ci wowanɔ sɛnsɛn nyidintɔ koɖo Bibla mɛ nuxuwo.

Ŋgbekpla nu le nɔvinyɛ Karl gbɔ, ci yí va Betɛli le exwe 1947. Ékplanɔ Bibla nywiɖe yí gbenyi enukplamɛtɔ nywi. Gbeɖekaɔ, ŋbiɔɛ mɔ le kpedoŋ nu hwenu ŋjikɔ ana nuxu ɖeka. Ŋdre mɛ nɔ Karl mɔ ŋwa enumɛkuku yí kpɔ enu sugbɔ, vɔ ŋdenya lé nazan wo do o. Ébiɔ enyɔ kuɖeka ŋse ci yí na ŋkpɔ nyɔ lɔ gbɔ, énu mɔ: “Joel, nyi yí nyi ao nuxu lɔ nyɔtaɔ?” Ŋmɔŋje yi nyɔ lɔ mɛ kaka, ŋɖo azan ciwo yí xo nuxu so nyɔta lɔ nu keŋ atashi kpɛtɛwo ɖɛ. Ŋdeŋlɔbe nukplamu ŋtɔ́ gbeɖe o.

 Nɔ mìakpɔ jijɔ le Betɛliɔ, mìɖo awa sugbɔ le kunuɖeɖedɔ lɔ mɛ, ecɛ adɔ yí mìakpɔ enu sugbɔ ciwo yí ado ŋsɛn mì le nɔ. Enuɖeka ci ŋɖonɔ ŋwi blaŋblaŋ yí nyi hwenu ŋle Bronx le New York jugan mɛ. Nyɛ koɖo nɔviŋsu ɖeka vayi ji nyɔnu ɖeka ci yí lɔn yí xɔ Jutakpɔxɔ koɖo Nyɔ! vayi kpɔ. Mìtɔ nyɔ lɔ ji yí nu ni mɔ, “Le fiɛfi cɛɔ, mìkpekpeɛdo amɛwo nu nɔ woakpla enyɔ doŋsɛn-amuwo le Bibla mɛ.” Éɖo ŋci mɔ, “Nɔ ényi Bibla nu yɔɔ, míɖo xɔ lɔ mɛ.” Mìhlɛn mawunyɔkpukpui sugbɔ so Mawu Fyɔɖuxu lɔ koɖo xexe yoyu ci yí gbɔgbɔ lɔ nu yí kan seŋ so nu. Enyɔ lɔwo wa dɔ do ji sugbɔ, eyi eyɔ yi xlɔ sugbɔ mɔ wo le va nɔ ju koɖo ye le kwɛshila ci yí gbɔgbɔ mɛ. Yi koɖo asuɔ vanyi Yehowa sɛntɔ egbejinɔtɔwo le yiyimɛ.

Ŋjijiɛ mɛ ci naɖe keke na nɔ exwe 10 gbɔxwe yí ŋvakpɔ ashinyɛ. Nyi yí kpedoŋ nu yí ŋkpɔ nyɔnu nywiɔ? Ŋdo gbe ɖaɖa so nyɔ cɛ nu sugbɔsugbɔ, eyi nyi mɔ: ‘Nyi ŋji mɔ nawa le mìwo lɔlele goduɔ?’

Le takpekpe ci wowa le 1953 le Yankee Stadium ɔ, ŋdo go koɖo nɔvinyɔnu ci yí tɔ mɔ Mary Aniol. Yi koɖo Jetha wa Gileadi Suklu amɛvetɔ yí enyi nɔvinyɛ kpena ci wo koɖo yɛ bɔ yí wa ejugodu ŋɛnywidradradɔ lɔ doju. Eji jɔnɔ Mary sugbɔ nɔ éxokɔ nuxu so ejugoduŋɛnywidradradɔ ci ewa le Caraïbes koɖo Bibla nukplavi ciwo eɖo le exwe ŋtɔ́wo mɛ. Ci mìvajejeɛshi mìwonɔnɔwo ɖɛɔ, mìvakpɔɛ mɔ gbɔngbɔn mɛ tajinu ŋmɛɖekɛwo mìɖo. Lɔnlɔn ci mìɖo nɔ mìwonɔnɔwo vasɛnsɛnŋ doji yí mìvalé alɔ le Avril 1955. Mary dasɛ mɔ yenyi enunana ɖeka ci yí so Yehowa gbɔ nɔŋ le enu sugbɔ mɛ yí enyi kpɔwɛ ɖeka ci yí nasran. Ékpɔnɔ jijɔ le edɔ ɖekpokpui ci woɖo ni mɛ. Yí gbelénɔ bu nɔ mɛbuwo veviɖe yí sɔnɔ Fyɔɖuxu lɔ nuwo sɔ ɖonɔ texwe ŋkɔtɔ gashiagamɛ. (Mt. 6:33) Mìwa exwe amɛtɔn le hamɛwo jijikpɔ dɔ lɔ mɛ yí le exwe 1958 ɔ, woyɔ mì mɔ mìwo le va Betɛli.

Ŋkpla nu sugbɔ so Mary gbɔ. Le kpɔwɛ mɛ, le tɔtɔmɛ nɔ mìwo lɔleleɔ, mìsɔ gbeta mɔ mìahlɛnnɔ Bibla doju yí ahlɛnnɔ kpukpui 15 zeɖeka. Nɔ mìhlɛn enu lɔ ɖegbɔɔ, mìkannɔ seŋ so kpukpui lɔwo nu yí xonɔ nuxu so lé mìawa do wo ji le mìwo gbe mɛ do. Blaŋblaŋ ɔ, Mary nunɔ ŋciwo ekpla le Gileadi alo le ejugoduŋɛnywidradradɔ yitɔ mɛ nɔŋ. Seŋkankan cɛwo naŋ ŋɖɛnyanya doji, kpedoŋ nu yí anyi nuxuwo gbevanyɔnɔ doji yí egbekpedo ŋnu yí ŋdonɔ ŋsɛn nɔvinyɔnuwo.—Elo. 25:11.

Ashinyɛ vevi Mary vaku le 2013 mɛ. Ŋjijiɛ veviɖe mɔ mavakpɔɛ le xexe yoyu lɔ mɛ! Gbɔxwe hwenɔnu aɖoɔ, ŋɖui mɔ makpɔtɔ akplakpla nu so Yehowa nu yí akando ji koɖo anyi ji pleŋ. (Elo. 3:​5, 6) Ŋkpɔnɔ akɔnfafa koɖo jijɔ nɔ ŋbu tamɛ kpɔ so enu ci Yehowa mɛwo avawa le xexe yoyu lɔ mɛ nu. Enuyoyuwo kplakpla so mìwo nukplamɛtɔ gangantɔ lɔ nu can le enu ciwo mìawa lɔwo mɛ! Éwa xomɛvu sugbɔ nɔŋ ɖo ékpla nuŋ na nɔ exwe sugbɔ yí ŋdami akpe dodo ni gbeɖe o.