Ebre nun’n, fluwa mma nnan (יהוה) yɛ be fa klɛ Ɲanmiɛn i dunman’n niɔn. Dunman sɔ’n wo Ɲanmiɛn Ndɛ’n i bue nga i klikli’n nun’n be klɛli i Ebre nun’n, i nun kpɛ kɔe 7.000. Biblu nga nun’n, wafa nga be kacili fluwa mma nnan sɔ mun’n yɛle “Zoova.” Dunman sɔ’n wo Biblu’n nun kpɛ sunman tra dunman onga’m be kwlaa. Be nga Ɲanmiɛn maan be klɛli i nuan ndɛ’n be fali manmanlɛ dunman kɛ “Ɲanmiɛn m’ɔ Kwla Like Kwlaa Yo’n,” annzɛ “Ɲanmiɛn m’ɔ o Like Kwlaa Ti Su’n,” annzɛ “Miɛn” sa’n be fa flɛli i. Sanngɛ kɛ bé klɛ́ Ɲanmiɛn i dunman kpakpafuɛ’n, dunman kunngba cɛ nga be klɛ’n yɛle Ebre nun fluwa mma nnan’n (יהוה).

Ɲanmiɛn Zoova bɔbɔ yɛ ɔ seli Biblu’n i klɛfuɛ’m be kɛ be bo i dunman’n niɔn. I wie yɛle kɛ ɔ yoli maan i nuan ijɔfuɛ Zoɛli klɛli i kɛ: “Sran kwlaa ng’ɔ bo Zoova i dunman’n, ɔ́ fíte nun.” (Zoɛli 2:32) Kpɛkun ɔ yoli maan jue tofuɛ kun klɛli i kɛ: “Maan sran’m be si kɛ wɔ mɔ ɔ dunman’n yɛle Zoova’n, ɔ kunngba cɛ yɛ a o Like Kwlaa Ti Su asiɛ wunmuan’n su-ɔ.” (Jue Mun 83:18) Nanwlɛ, Jue Mun fluwa’n i ngunmin nun’n, Ɲanmiɛn dunman’n wo nun kpɛ kɔe 700. Kusu nn ɔ fata kɛ Ɲanmiɛn i nvle’n nunfuɛ’m be suan fluwa sɔ’n i nun jue mun, naan ɔ ka be klun naan be to be. ?Sɛ ɔ ti sɔ’n niɔn, ngue ti yɛ Ɲanmiɛn i dunman’n nunman Biblu kpanngban nun-ɔn? ?Ngue ti yɛ Biblu nga nun’n, be klɛ “Zoova” ɔ? ?Yɛ Ɲanmiɛn i dunman Zoova bɔbɔ’n i bo’n yɛle benin?

?Ngue ti yɛ Ɲanmiɛn i dunman’n nunman Biblu sunman nun-ɔn? Sa sunman ti-ɔ. Sran wie’m be bu i kɛ ɔ timan cinnjin kɛ Ɲanmiɛn m’ɔ Kwla Like Kwlaa Yo’n ɔ ɲan dunman klonglo kun. Sran wie’m be liɛ’n, atrɛkpa’n, Zifu’m be nannan’m be nzuɛn’n su yɛ be niannin-ɔn. Yɛle kɛ Zifu’m be waan ɔ fataman kɛ be bo Ɲanmiɛn i dunman kpakpa’n, kɛ ɔ ko yo naan b’a yoman dunman sɔ’n i finfin’n ti. Yɛ sran wie mun ekun be liɛ’n, be waan kɛ mɔ sran fi siman wafa nga be kanngan Ɲanmiɛn i dunman’n i trele’n ti’n, sɛ be fa  manmanlɛ dunman kɛ “Miɛn,” annzɛ “Ɲanmiɛn” sa’n be fa flɛ i’n, ɔ ti kpa. Sanngɛ ndɛ sɔ mɔ be kan’n, ɔ timan su. Sa nga ti yɛ ɔ timan su’n yɛ:

• Be nga be waan ɔ fataman kɛ Ɲanmiɛn m’ɔ Kwla Like Kwlaa Yo’n ɔ ɲan dunman klonglo kun’n, be ɲin kpa sa kun su. Yɛle kɛ Ɲanmiɛn i nuan ndɛ nga sran wie’m be klɛli be fluwa su lalafuɛ nun’n, ɔ nin fluwa wie mɔ be klɛli be kwlaa naan Zezi w’a ba’n, mɔ andɛ nin andɛ be te o lɛ’n, Ɲanmiɛn dunman kpakpa’n wo be nun. Kɛ nga e dun mmua e kannin’n sa’n, Ɲanmiɛn yoli maan be klɛli i dunman’n i nuan ndɛ’n nun kpɛ kɔe 7.000. I sɔ’n kle weiin kɛ ɔ kunndɛ kɛ e si i dunman’n naan e fa flɛ i.

• Biblu’n i kacifuɛ nga Zifu’m be nannan’m be nzuɛn’n ti’n, be nunnunnin Ɲanmiɛn i dunman’n, be kpalo ndɛ cinnjin kun. Yɛle kɛ kannzɛ bɔbɔ Zifu’m be fluwa klɛfuɛ’m be boman Ɲanmiɛn i dunman’n, sanngɛ b’a nunnunman dunman sɔ’n be Biblu nga be niannin laa Biblu liɛ’m be su be klɛli’n, be nun. Lalafuɛ fluwa wie mɔ be wunnin be Kumunran lɔ’n, Jenvie ng’ɔ ti Njin Nzue Klakla’n wun lɔ’n, Ɲanmiɛn i dunman’n wo be nun sunman nun. Biblu’n i kacifuɛ wie’m be kleli kɛ Ɲanmiɛn i dunman’n wo Biblu’n nun. Yɛle kɛ lika nga i klikli nun’n Ɲanmiɛn i dunman’n klɛ lɛ’n, be yi, kpɛkun be klɛ manmanlɛ dunman “MIN,” annzɛ “MIƐN” i osu’n nun lɛ dandan kpa. ?Kɛ mɔ Biblu’n i kacifuɛ sɔ’m be si kɛ Ɲanmiɛn i dunman’n wo Biblu’n nun kpɛ akpi kpanngban’n niɔn, ɔ yo sɛ ti yɛ b’a sisiman be bo naan b’a fa dunman uflɛ b’a sie i osu annzɛ b’a nunnun dunman sɔ’n Biblu’n nun-ɔn? ?Wan yɛ ɔ mannin be atin kɛ be yo i sɔ like’n niɔn? Be bɔbɔ yɛ be kwla tɛ kosan ngalɛ’m be su-ɔ.

• Be nga be waan kɛ mɔ sran’m be siman wafa nga be flɛ Ɲanmiɛn i trele’n ti’n, ɔ fataman kɛ be bo i dunman’n, be kunngba’n be sisiman be bo naan b’a bo Zezi i dunman’n. Kusu nn wafa nga Zezi i sɔnnzɔnfuɛ’m be fa flɛ i Klisifuɛ klikli’m be blɛ su’n, ɔ nin wafa nga sran’m be fa flɛ i andɛ’n ɔ timan kun. Atrɛkpa’n, Klisifuɛ nga be ti Zifu’n be flɛ Zezi kɛ Yeshuʹa‛. Yɛ be flɛ “Klisi” kɛ Masia, yɛle kɛ “Mesi.” Klisifuɛ nga be ti Glɛki’n be liɛ’n be flɛ i kɛ Iɛsusu Klisitɔsu, yɛ Klisifuɛ nga be kan Latɛn’n be flɛ i kɛ Iesisi Klisitisi. Ɲanmiɛn maan be klɛli i dunman’n Glɛki nun, Biblu’n nun. I sɔ’n kle kɛ Klisifuɛ klikli’m be blɛ su’n, sran’m be si Ɲanmiɛn i dunman’n be aniɛn’n nun, yɛ be fa flɛ i. I kunngba’n, Mɛn Uflɛ Biblu’n i Kacifuɛ mun be wun i wlɛ kɛ ɔ fata be klɛ “Zoova” kannzɛ bɔbɔ lalafuɛ Ebre aniɛn’n nun’n, nɛ́n i sɔ trele yɛ sran’m be fa klɛ Ɲanmiɛn i dunman’n.

?Ngue ti yɛ Mɛn Uflɛ Biblu’n nun’n, be klɛ “Zoova” ɔ? Ebre nun fluwa mma nnan (יהוה) nga be fa klɛ Ɲanmiɛn i dunman’n, be kacili i Angle nun kɛ YHWH. Kɛ mɔ Ebre nun’n, be klɛman fluwa mma’m be ngba’n ti’n, kɛ bé klɛ́ Ɲanmiɛn i dunman’n, fluwa mma nnan yɛ be fa klɛ-ɔ. Laa nga sran’m be te kan lalafuɛ nun Ebre liɛ’n i kpa’n, kɛ be wun fluwa mma kunngun nnan ngalɛ mun’n, be ka lɛ wun ndɛ mma trele ng’ɔ fata kɛ be fa uka su naan b’a kwla kanngan’n.

 Kɛ be wieli Ɲanmiɛn Ndɛ’n i bue nga be klɛli i Ebre nun’n i klɛ mɔ afuɛ kɔe akpi (1.000) kun sinnin’n, Biblu’n su like suanfuɛ wie mɔ be ti Zifu’n, be klɛli nzɔliɛ wie mun Ebre nun fluwa mma’m be wun lɛ. I liɛ’n, sɛ sran’m be wun nzɔliɛ sɔ mun’n, bé sí wafa ng’ɔ fata kɛ be kanngan fluwa mma sɔ mun’n. Sanngɛ blɛ sɔ’n nun’n, Zifu kpanngban mɔ be fa be nannan’m be nzuɛn’n su’n, be waan ɔ fataman kɛ klɔ sran mɛn i nɛn’n su kanngan Ɲanmiɛn i dunman’n. Ɔ maan kɛ be wun Ɲanmiɛn i dunman’n, be bo dunman uflɛ. Ɔ maan kɛ bé klɛ́ Ebre nun fluwa mma nnan’n, be klɛ nzɔliɛ sɔ mun Ebre nun fluwa mma nnan sɔ’m be wun lɛ naan sran’m be wun i wlɛ kɛ Ɲanmiɛn i dunman’n niɔn. I sɔ’n ti’n, fluwa nga sran’m be niannin Ɲanmiɛn Ndɛ’n su be klɛli mɔ nzɔliɛ sɔ’m be o nun’n, be kwlá ukaman sran mun naan b’a wun wafa trele nga i klikli nun’n, be flɛ Ɲanmiɛn i dunman’n Ebre nun’n. Sran wie’m be waan be se kɛ “Yave,” yɛ wie’m be waan ɔ le i flɛlɛ wafa uflɛ. Lalafuɛ fluwa nga be wunnin be Jenvie ng’ɔ ti Njin Nzue Klakla’n i wun lɔ’n be nun kun nun’n, be klɛli Ɲanmiɛn i dunman’n Glɛki nun, Sanwun Yolɛ fluwa’n i bue wie’m be nun. Be klɛli i kɛ Iao. Laa sran wie mɔ be kan Glɛki’n be waan maan be flɛ Ɲanmiɛn kɛ Iaɛ, Iabe, annzɛ Iaue. Sanngɛ ɔ fataman kɛ e kpɛ i sɔ liɛ’n i su mmla. Afin e siman wafa trele nga lalafuɛ nun’n, Ɲanmiɛn i sufuɛ’m be bo Ebre nun dunman sɔ’n. (Bo Bolɛ 13:4; Ezipti Lɔ Tulɛ 3:15) Sanngɛ e si kɛ kpɛ sunman’n, kɛ Ɲanmiɛn nin i nvlefuɛ’m bé kókó yalɛ’n, ɔ boli i dunman’n kleli be. Yɛ be kusu be fɛ i dunman’n be flɛ i, kpɛkun be nin be wiengu’m be yalɛ kokolɛ’n nun’n, be bo Ɲanmiɛn i dunman’n.—Ezipti Lɔ Tulɛ 6:2; 1 Famiɛn Mun 8:23; Jue Mun 99:9.

?Kɛ m’ɔ ti sɔ’n niɔn, ɔ yo sɛ ti yɛ Mɛn Uflɛ Biblu’n nun’n, be se kɛ “Zoova” ɔ? Afin dunman sɔ’n wo lɛ aniɛn sunman nun nán andɛ sa-ɔ.

Kpɛ klikli nga bé wún Ɲanmiɛn i dunman kpakpa’n Angle nun Biblu kun nun’n, yɛle afuɛ 1530 nun. Wiliamun Tɛndali yɛ ɔ kacili Biblu sɔ’n niɔn, yɛ be flɛ i kɛ Pentateuque. Biblu sɔ’n nun’n, ɔ klɛli “Iehouah.” I wie yɛle kɛ afuɛ 1535 nun’n, kɛ Piɛli Robɛɛ Olivetan káci Biblu’n blɔfuɛ nun’n, ɔ klɛli Ɲanmiɛn i dunman’n i nun lika sunman nun. Ɔ klɛli i  kɛ “Iehouah” wie. Kɛ afuɛ’m bé sín mɔ wafa nga sran’m be kan aniɛn’n ɔ́ káci blɛblɛblɛ’n, nn wafa nga be klɛ Ɲanmiɛn i dunman’n kusu ɔ́ káci blɛblɛblɛ wie. Ɔ maan Biblu nga be flɛ i Bible de Genoude mɔ be yili i afuɛ 1824 nun’n i nun’n ɔ kacili fluwa mma nnan’m be kɛ “Jéhovah” (Zoova) lika sunman nun. Biblu nga be flɛ i Bible de Crampon nga be yili i afuɛ 1894-1904 be nun’n, i nun’n be klɛli dunman “Jéhovah” (Zoova) Biblu’n i bue nga i klikli nun’n be klɛli i Ebre nun’n i kwlaa nun.

Biblu’n su like suanfuɛ kun mɔ be flɛ i Zozɛfu Blian Rotɛramun’n kannin sa nga ti yɛ afuɛ 1911 nun’n, ɔ klɛli “Jéhovah” i fluwa nga be flɛ i kɛ Études sur les Psaumes nun’n i ndɛ. Ɔ seli kɛ wafa nga Biblu’n nun kannganfuɛ’m be fa flɛ ninnge mun titi m’ɔ wluwlu be wun’n, i su yɛ ɔ niannin naan w’a klɛ Ɲanmiɛn i dunman’n niɔn. Yɛ afuɛ 1930 nun’n, Biblu’n su like suanfuɛ kun mɔ be flɛ i kɛ A.  F Kiipatriki ɔ kannin sa nga ti yɛ i kusu klɛli “Jehovah” i ndɛ wie. Ɔ seli kɛ: “E blɛ su fluwa sifuɛ dandan’m be waan ɔ fata kɛ be kanngan Ɲanmiɛn i dunman’n kɛ Yahveh annzɛ Yahaveh. Sanngɛ Angle nun’n, dunman nga sran’m be si i kpa’n yɛle JEHOVAH. I kpa bɔbɔ’n, nán wafa nga be fa flɛ i trele’n yɛ ɔ ti cinnjin-ɔn, sanngɛ ng’ɔ ti cinnjin’n, yɛle kɛ ɔ ti Dunman Kpakpa, ɔ timan kɛ ‘e Min’n’ m’ɔ ti i manmanlɛ dunman’n sa.”

?Dunman Zoova’n i bo’n yɛle benin? Ebre nun’n, dunman Zoova’n fin ndɛ mma kun mɔ i bo’n yɛle kɛ “Kacilɛ’n.” Yɛ Biblu’n su like suanfuɛ kpanngban be waan Ebre nun dunman sɔ’n le bo. I sɔ’n ti’n, Mɛn Uflɛ Biblu’n i Kacifuɛ’m be waan i bo’n yɛle kɛ “Ɔ yo maan ɔ kaci.” Kɛ mɔ be nga be suan Biblu’n su like’n be nuan sɛman ndɛ sɔ’n su’n ti’n, e kwlá seman kɛ saan fii Ɲanmiɛn i dunman’n i bo’n yɛ ɔ o lɛ-ɔ. Sanngɛ dunman sɔ’n nin Zoova fata kpa, afin ɔ ti like kwlaa Yifuɛ, yɛ ɔ yo maan i klun sa’n kpɛn su. Ɔ yili nglo nin asiɛ’n, ɔ nin ninnge kwlaa nga be si ngwlɛlɛ’n. Kpɛkun kɛ sa’m be fa ti’n, ɔ yo maan i klun sa’n ɔ nin like ng’ɔ seli kɛ ɔ́ yó’n be kpɛn su.

Ezipti Lɔ Tulɛ 3:14 nun’n, be klɛli i kɛ: “Nga n klo kɛ ń káci’n yɛ ń káci-ɔ.” Sanngɛ nán ndɛ mma ngalɛ’n i nun ngunmin yɛ be wun Zoova i dunman’n i bo’n niɔn. I kpa bɔbɔ’n, ndɛ mma ngalɛ’m be ngunmin be yiyiman Ɲanmiɛn i dunman’n i bo’n i ngbɛsungbɛsu kwlaa nun. Sanngɛ be yi Ɲanmiɛn i nzuɛn wafa kun i nglo. Yɛ be kle kɛ sa’n kwlaa nun’n, like ng’ɔ fata kɛ ɔ kaci naan i klun sa’n w’a kpɛn su’n yɛ ɔ kaci-ɔ. Ɔ maan kannzɛ bɔbɔ Zoova i dunman’n i bo’n i wie yɛle ngalɛ’n, sanngɛ nán like nga Zoova bɔbɔ kaci’n i ngunmin yɛ ɔ ti i dunman’n i bo’n niɔn. Sanngɛ i bo’n i wie yɛle kɛ Zoova fa ninnge ng’ɔ yili be’n ɔ yo naan i klun sa’n kpɛn su.