BIBLU’N TIMAN SIANSI FLUWA. SANNGƐ NDƐ NG’Ɔ KAN’N, KƐ Ɔ́ CƐ́ KƆ́’N SIANSIFUƐ’M BE WUN KƐ Ɔ TI NANWLƐ. MAAN E KAN BE NUN WIE’M BE NDƐ.

?Be yili ɲanmiɛn m’ɔ la nglo lɔ plaii’n nin asiɛ’n?

Laa siansifuɛ’m be waan b’a yiman asiɛ’n nin ɲanmiɛn’n. Sanngɛ siɛn’n, be dan lika be waan be yili ɲanmiɛn m’ɔ la nglo lɔ’n nin asiɛ’n. I sɔ yɛ Biblu’n kan-ɔn.—Bo Bolɛ 1:1

?Asiɛ’n ti sɛ?

Laa’n sran sunman be bu i kɛ asiɛ’n ti paplapa. Afuɛ 400 tra su ka naan Klistfuɛ’m be blɛ’n w’a ju’n, yɛ Glɛki lɔ siansifuɛ’m be wunnin kɛ asiɛ’n ti kukluku-ɔ. Sanngɛ, afuɛ 700 tra su ka naan Klistfuɛ’m be blɛ’n w’a ju’n, Biblu’n dun mmua kannin sɔ.—Ezai 40:22, NW.

?Nglo lɔ ninnge’m be saci?

Be flɛ fluwa sifuɛ kun kɛ Aristɔdu (384-322 ka naan Klistfuɛ’m be blɛ’n w’a ju.). Ɔ seli kɛ asiɛ’n su wa ninnge mun yɛ be saci-ɔ, naan ɲanmiɛn su lɔ ninnge’m be saciman. Sran’m be fali ndɛ sɔ’n su afuɛ kpanngban kpa. Sanngɛ, kɛ afuɛ nga be flɛ i kɛ 1800 sinnin’n, siansifuɛ’m be wa wunnin kɛ i asiɛ’n su wa ninnge mun o, i ɲanmiɛn su lɔ ninnge mun o, be kaman be osu nun sa trilili. Be kwla saci. Siansifuɛ ng’ɔ yiyili ndɛ sɔ’n nun kpa ekun’n, yɛle bian nga be flɛ i kɛ Lɔrd Kelvɛn. Ɔ wunnin kɛ Biblu’n se kɛ “ɲanmiɛn’n bɔ la nglo lɔ’n nin asiɛ’n bé yó kɛ tralɛ nvuɛn sa.” I sɔ’n kle kɛ be saci. (Jue Mun 102:25, 26) Sanngɛ, Biblu’n kle kɛ Ɲanmiɛn kwla yo naan ninnge sɔ’m b’a saciman mlɔnmlɔnmlɔn. (Akunndanfuɛ’n 1:4) Kelvɛn lafili ndɛ sɔ’n su.

?Ngue yɛ ɔ tra asiɛ’n nin ninnge nga be o nglo lɔ’n be nun-ɔn?

Be flɛ Glɛki’m be lɔ siansifuɛ kun kɛ Aristɔdu. Ɔ seli kɛ ninnge nga be ti kɛ asiɛ’n sa mɔ be o ɲanmiɛn su lɔ’n be o be wiengu klun. Asiɛ’n yɛ ɔ o be afiɛn-ɔn. Kɛ afuɛ nga be flɛ i kɛ 1700 sinnin’n, siansifuɛ’m be wunnin i wlɛ kɛ nzraama mun nin ninnge nga be ti kɛ asiɛ’n sa’n, like fi traman be nun. Sanngɛ, afuɛ 1400 ka naan Klistfuɛ’m be blɛ’n w’a ju’n, Biblu’n seli kɛ Ɲanmiɛn “fa asiɛ’n ɔ fa sende i lɛ sa ngbɛn.”—Zɔb 26:7.

BIBLU’N TIMAN DƆƆTRƆ FLUWA. SANNGƐ, Ɔ MAN AFƆTUƐ WIE MUN NAAN TUKPACƐ WIE’M B’A ƝANMAN E.

Tukpacɛ m’ɔ sa’n.

Moizi Mmla’n se kɛ nán maan kokowefuɛ’m be nin be nga kokowe nunman be wun’n be tran likawlɛ. Kɛ afuɛ nga be flɛ i kɛ 476 sinnin’n mɔ tukpacɛ wie mɔ be sa ndɛndɛ’n bé kún sran mun’n, yɛ dɔɔtrɔ’m be wa wunnin kɛ ɔ fata kɛ be nga be le i sɔ tukpacɛ’n be tran be ngunmin-ɔn. Andɛ nin andɛ’n i sɔ yɛ be yo-ɔ.—Saun Yolɛ ndɛ tre 13 nin 14.

Maan sran kwlaa ng’ɔ kan fuɛn’n, ɔ wunnzin.

Lele mɔ afuɛ 1900 mántan’n, kɛ dɔɔtrɔ’m be kan fuɛn’n be wunnzinman be sa nun, naan b’a kan tukpacɛfuɛ mun. I sɔ’n ti’n, tukpacɛfuɛ kpanngban be wuli. Sanngɛ, Moizi Mmla’n se kɛ sran kwlaa ng’ɔ kan fuɛn’n, nn w’a yo fiɛn Ɲanmiɛn ɲrun. Ɔ fata kɛ be fa nzue be wunnzin i sɔfuɛ’n. I sɔ mɔ be yo’n, ɔ yo be ye kpa.—Kalɛ 19:11, 19.

Lika ng’ɔ fata kɛ be wɔ atin nun’n.

Afuɛ kwlakwla’n, nzonjiɛ’n kun bakanngan kɔe 500.000 tra su. Afin, sran’m be yoman atin nun kɔwlɛ mun kɛ ɔ fata’n sa. Yɛ bakanngan’m be kan ngowa lika sɔ’m be nun. Moizi Mmla’n se kɛ sɛ sran kun waan ɔ́ kɔ́ atin nun’n, maan ɔ wɔ klɔ’n i tiwa lɔ, yɛ maan ɔ fu kunman kata i waka su’n su.—Mmla’n 23:13, 14.

Blɛ nga i nun yɛ ɔ fata kɛ be wla ba nɔnman kun i klɛn’n.

Ɲanmiɛn Mmla’n se kɛ sɛ be wu ba yasua kun’n, i lemɔcuɛ’n su’n yɛ ɔ fata kɛ be wlɛ i klɛn-ɔn. (Saun Yolɛ 12:3) Sɛ ba nɔnman kun nin a diman lemɔcuɛ kun naan be wlɛ i klɛn’n, mmoja tú i dan. Ka naan dɔɔtrɔ’m b’a wun i sɔ liɛ’n, Biblu’n dun mmua seli kɛ be minndɛ lele lemɔcuɛ kun ka naan b’a wla ba nɔnman’n i klɛn. I sɔ’n sasa ba nɔnman mun.

Aklunjuɛ’n ti kɛ ayre sa.

Dɔɔtrɔ nin siansifuɛ’m be waan sran nga e klun ti jɔwa, annzɛ ɔ si ye, annzɛ kusu ɔ yaci sa cɛ’n, blɛ sunman’n, ɔ ɲanman tukpacɛ wie mun. Biblu’n se kɛ: “Aklunjuɛ’n ti kɛ ayre sa. Sɛ be klun ti-man jɔwa’n, be wun kpaja-man be.”—Nyanndra Mun 17:22.