Aram Mo Daw?
Ano pang ibang ebidensiya apuwera sa mahihiling sa Bibliya an nagpapatunay na nagin uripon sa Ehipto an mga Israelita?
Isinasaysay kan Bibliya na pagkatapos na darahon kan mga Midianita si Jose pa-Ehipto, an patriyarkang si Jacob asin an pamilya kaini naglipat hali sa Canaan pa-Ehipto. Nag-istar sinda sa sarong lugar sa Ehipto na inaapod na Gosen, na nasa Delta nin Nilo. (Gen. 47:1, 6) Padagos an “pagdakul asin pagkusog” kan mga Israelita. Huli kaiyan, nagkatarakot an mga Ehipsiyo sa mga Israelita kaya puwersahan nindang inuripon an mga ini.—Ex. 1:7-14, NWT.
May mga kritiko sa presenteng panahon na tinuya-tuya an pagkasaysay na iyan sa Bibliya asin sinabing uruistorya man sana iyan. Minsan siring, may ebidensiya na namuhay an mga Semita * bilang uripon sa suanoy na Ehipto.
Halimbawa, an mga arkeologo nakakutkot nin suanoy na mga komunidad sa norteng parte kan Ehipto. Sinabi ni Dr. John Bimson na may ebidensiya na igwang 20 o labi pang suanoy na Semitang komunidad kaidto sa lugar na iyan kan norteng parte kan Ehipto. Dugang pa, an Ehiptologong si James K. Hoffmeier nagsabi: “Sa peryodo nin panahon puon mga 1800 sagkod 1540 B.C., para sa mga tawong nagtataram nin Semitiko sa sulnupan na Asia, an Ehipto marahayon na lugar para diyan magbalyo.” Sinabi pa niya: “An peryodo nin panahon na ini kasabay man kan ‘Kapanahunan kan mga Patriyarka’ asin sa siring kauyon kan panahon asin mga kamugtakan na ilinadawan sa Genesis.”
May dagdag pang ebidensiya na hali sa timog na parte kan Ehipto. Sa sarong papiro na kinakarkulo na kaidto pang mga 2000 sagkod mga 1600 B.C.E., may nakasurat na mga pangaran nin mga uripon na nagtrabaho sa sarong harong sa timog na parte kan Ehipto. Labing 40 sa mga pangaran na idto an Semitiko. An mga uripon, o suruguon, na ini nagtrabaho bilang mga paraluto, parahabol, asin trabahador. Nagkomento si Hoffmeier: “Huling labing 40 Semita an nagtatrabaho sa harong lang na ini sa Thebaid [sa timog na parte kan Ehipto], posibleng marhay na dakul-dakul an mga Semita sa bilog na Ehipto, lalo na sa Delta.”
Nagsurat an arkeologong si David Rohl na sa lista nin mga uripon, may mga pangaran na “kaagid na marhay kan mga mababasa sa mga pahina kan Bibliya.” Halimbawa, sa mga pidaso kan papiro igwa nin mga pangaran na kaagid kan mga pangaran arog kan Isacar, Aser, asin Sifra. (Ex. 1:3, 4, 15) Bilang kongklusyon, sinabi ni Rohl: “Saro ining tunay na ebidensiya na an mga Israelita nasa Ehipto kaidto bilang mga uripon.”
Sinabi ni Dr. Bimson: “An biblikal na mga tradisyon manungod sa pagkauripon sa Ehipto asin sa paghali diyan igwa nin masarig na basehan sa kasaysayan.”
^ par. 4 An apod na Semita hali ki Sem, na saro sa tulong aki ni Noe. Posibleng marhay na kabilang sa mga gikan ni Sem an mga Elamita, Asiriano, suanoy na mga Caldeo, Hebreo, Siriano, asin an manlain-lain na tribong Arabe.
