IFYO BAMO BALANDA. Ifya mweo fyasangwike fye ukufuma ku fintu ifishipeema.

IFILENGA BAMO BALEKAANA. Pali ino nshita basayantisti balishiba ifintu ifingi pa fyo insandesande shapangwa ne fyo shibomba, na lyo line balifilwa ukwishiba ifyo ifya mweo fyaishilebako. Na kuba, nangu fye ulusandesande ulushakwata ifintu ifingi mu kati lwalicila nga nshi pa fintu ifishipeema.

Basayantisti tabaishiba bwino bwino ifyo ifintu pe sonde fyali kale sana mu myaka ishishi bantu. Ifyo balanda pako ubumi bwatendekeele filapusanapusana. Bamo batila ubumi bwatendeke ilyo ulupili lwapuulike, e lyo bambi batila bwatendekeele muli bemba. Bambi nabo basumina ukuti ifintu ifilenga ubumi ukubako fyapangilwe mu lwelele kabili fyakambatile ku cilibwe icalepya icaishilepuulikila pano calo. Lelo ici icisambilisho tacitwafwa ukwishiba ifyo ubumi bwatendeke; cilondolola fye ukuti ubumi tabwatendekeele pano calo.

Basayantisti batila kale sana kufwile kwali amamolekyu ukwaishilefuma DNA. Batila aya amamolekyu yena kuti yasanguka ukufuma ku fintu ifishipeema kabili kuti yasandana ayene yeka. Nomba basayantisti tabasanga ubushininkisho ubulanga ukuti aya amamolekyu e ko yali kale, kabili balifilwa no kupanga amamolekyu ya musango uyu.

Inshila ifya mweo fisungilamo no kubomfya ifyebo ifyaba mu nsandesande yali-ibela sana. Insandensande shilasunga no kukonka ifyebo fyonse ifyaba muli DNA. Basayantisti bamo batila ulusandesande lubomba kwati ni kompyuta, e lyo DNA ibomba kwati ni programu ya pa kompyuta. Na lyo line, basayantisti balifilwa ukulondolola uko ifyaba muli DNA fyafumine.

Mu nsandesande mwaliba amaproteni molekyu ayalenga shilebomba bwino. Aya amamolekyu yapangwa no tuntu utunono utwatantikwa bwino uto beta ukuti amino acids. Pa kuti aya amamolekyu yabombe bwino, ama amino acid yalingile ukutantikwa ukulingana ne fyo yalingile ukwikala kabili molekyu iine nayo ilingile ukupombwa mu nshila yabelamo. Basayantisti bamo basanga ukuti nangu fye ni proteni molekyu imo, te kuti ibeko fye iyine yeka. Ba Paul Davies abasambilila sana ifya sayansi balembele ukuti, “apo insandesande shipangwa na maproteni molekyu ayalekanalekana, te kuti tutile shaipangile fye ishine.”

ICISHINKA CA KUTI: Pa numa ya kufwailisha sana, basayantisti balekanalekana basanga ukuti, ifintu ifishipema te kuti fisanguke ifya mweo.

IFYO BAMO BALANDA. Ifya mweo ifyalekanalekana ukubikako fye no muntu, fyafumine ku cintu cimo icabalilepo ukuba ica mweo.

IFILENGA BAMO BALEKAANA. Insandesande shimo shalipikaana sana ukucila shimbi. Bamo abafwailisha basanga ukuti, “abasumina mu kusanguka balifilwa ukulondolola ifyo ulusandesande ulushapikaana lwisa mu kuba ulwapikaana.”

Basayantisti basanga ukuti mu nsandesande mwaliba amamolekyu ayabombela pamo ukucita ifintu ifyalekanalekana, pamo nga ukusenda ifya kulya no kulenga fibombe pa kuti umubili ube na maka, ukuwamya ifileonaika mu nsandesande, no kucita ifintu ifimbi ifikabilwa mu lusandesande. Bushe ifi twalandapo, ificitika mu nsandesande, kuti twatila fyatendeke fye ukuicitikila ifine? Abengi balakaana sana.

Ubumi bwa bantu butendeka ilyo ulusandesande lwa mwaume lwa kumana no lusandesande lwa mwanakashi. Ifi fine e fyo ciba na ku nama. Pa numa, ulusandesande ulupangika lulatendeka ukusanda, na mu kupita kwa nshita insandesande shilafula kabili shilatendeka no kupusana ifyo shimoneka, ne fyo shingabomba. Kabili insandesande shalekanalekana shilapanga ifilundwa fya mubili ifyalekanalekana. Abasumina ukuti ifintu fyasangikwe fye balafilwa ukulondolola ifyo ulusandesande lumo na lumo lwishiba ifyo lufwile ukuba e lyo na kuntu lufwile ukubela.

Abasambilila sayansi nomba balishiba ukuti pa kuti inama isangukile mu nama imbi, ukusanguka kufwile ukutendekela ku lusandesande lumo na lumo e lyo na ku twaba mu nsandesande. Apo abasumina ukuti ifintu fyasangwike fye balifilwa ukulondolola ifyo ulusandesande lumo lwingaipanga ulwine, bushe kuti twacetekela ukuti inama shalekanalekana ishaba pano calo shasangwike fye? Ilyo ba Michael Behe abasambilila sana pa fya mweo balandile pa fyo inama shapangwa, batile, nangu ca kuti basayantisti “balisambilila ifingi ifya kupapusha pa fyo imibili ya nama yaba, tabasanga nangu cimo icilanga ukuti inama shalekanalekana shasangwike fye.”

Abantunse balikwata amano kabili balatontonkanya. Balikwata ne mibele iisuma pamo nga bukapekape e lyo balaipeelesha no kwafwa bambi, kabili baleshiba icisuma ne cibi. Abasumina ukuti ifintu fyasangwikwe fye, balafilwa ukulondolola ifyo umuntu uwasangwike fye engakwata iyi mibele ishaiwamina.

ICISHINKA CA KUTI: Nangu ca kuti abengi basumina ukuti ifya mweo fyasangikwe fye, bambi balakaana ifyo aba bantu basambilisha pa fyo ifya mweo fyaishilebako na pa fyo cali pa kuti kube ifya mweo ifyalekanalekana.