BUSHE mwakwata babongobongo banga? Nga mwayasuka amuti imo, ninshi mwalungika. Na lyo line, kwaliba insandesande shimbi mu mubili wenu ishibomba nga bongobongo. Insandesande shimo pali ishi shalipikana sana ica kuti basayantisti bamo bashiita ati “bongobongo wa cibili.” Ishi insandesande tashaba mu mutwe, lelo shaba mumala.

Pa kuti ifya mumala fisungulule ifya kulya no kuti umubili utendeke ukufibomfya, ifya mumala fifwile ukubombela pamo bwino bwino. Kanshi ici e calenga bongobongo ipeele imilimo iingi iya kutungulula ifya mumala kuli ishi insandesande.

Nangu ca kuti ishi insandesande tashaba ishapikana nga bongobongo, nasho shine shalipikana. Abantu bakwata ishi insandesande amamilioni 200 ukufika ku mamilioni 600. Basayantisti balanda ukuti bongobongo ailabomba imilimo iyo ishi insandesande shibomba nga yalikwata insandesande ishingi icine cine. Icitabo citila The Second Brain, cilanda ukuti: “[Ukuleka ifya mumala ukulaitungula] kwalilenga imilimo bongobongo ibomba ukucepako kabili kulalenga ifya kulya filesulungulwa bwino.”

Pa kuti ifya kulya fisunguluke filingile ukusaakana na makemiko ayalekanalekana pa nshita iyalinga kabili palya pene filingile ukusaakanina. Ba Gary Mawe, ba profesa, balandile ukuti “mumala mwaliba amakemiko ayengi.” Ifyo aya amakemiko yabomba filapapusha sana. Ku ca kumwenako, mu matumbo mwaliba insandesande ishishiba ifili mu fya kulya umuntu aliile. Nga shaishiba ifili mu fya kulya, insandesande shileshiba amakemiko ayengabomba pa kusungulula ifyo ifya kulya. Na kabili, ishi insandesande e shibomba no mulimo wa kupima acid iili mu fya kulya na makemiko yambi ayalimo, pa kuti shilesala bwino ifyo shingabomfya pa kufisungulula.

Kuti twapashanya ifilundwa fya mumala ifisungulula ifya kulya kuli fakitare, kabili insandesande ishitungulula ifi ifilundwa, ku muntu uutungulula fakitare. Ishi insandesande shilalenga ifya kulya ukulapita mumala ilyo shilelenga imicincili ya mumala ukusunka ifyo ifya kulya. Ishi insandesande shilalenga ifya kulya ukulapita mumala bwino kwati ni filya ifipe balepanga fyenda pali fimashini mu fakitare.

Na kabili insandesande sha mumala shilacingilila umuntu ku malwele. Mu fya kulya mulya mulaba utushiishi utwingamulwalika. Ici e calenga insandesande ishingi ishibomba ukucingilila umubili wenu shilesangwa mumala. Nga ca kuti mwalya ifya kulya umuli utushiishi utwingi, insandesande sha mumala shilalenga mwatendeka ukupolomya nelyo ukuluka.

Insandesande sha mumala shilabombela capamo na bongobongo nangu ca kuti cimoneka  kwati tashibombela pamo. Ku ca kumwenako, shilalenga bongobongo ukwishiba ukuti umuntu aali ne nsala no kwishiba ubwingi bwa fya kulya afwile ukulya. Na kabili nga ca kuti umuntu aikuta sana shilalenga bongobongo ukwishiba ukuti aikuta kabili kuti shalenga aumfwa umuselu nga aikutisha.

Na lintu mushilatendeka ukubelenga cino cipande, mufwile mwalishibe ukuti bongobongo ilabombela pamo no mupita ifya kulya. Bushe mwalimona ukutila ifya kulya fimo filalenga mwaba ne nsansa? Abafwailisha pa fintu balanda ukuti icilenga ni co insandesande sha mumala shilatuma ifyebo kuli bongobongo ifilenga umuntu ukuba ne nsansa. Ici e cilenga abantu balelya ifya kulya ifyo batila filalenga umuntu ukuba ne nsansa nga afilya. Basayantisti balitendeka ukufwailisha inshila bengalalengelamo insandesande sha mumala ukutuma ifyebo kuli bongobongo ifilenga umuntu ukuba ne nsansa pa kuti baleposha ubulwele bwa masakamika.

Na cimbi icilangilila ukuti insandesande sha mumala shilabombela pamo na bongobongo, ni filya umuntu omfwa mumala kwati mwasunguluka nga ca kuti ali ne nsansa nelyo umwenso. Icilenga mumala ukulaumfwika ifi ni co insandesande sha mumala shilalenga umulopa ukuleka ukuya sana mumala nga umuntu anaka sana nangu aali no bulanda. Na kabili umuntu nga aumfwa sana ukunaka kuti shalenga aba no muselu. Abasambilila sana balanda ukuti ici e cilenga tuleishiba no kucita ifintu fimo ukwabula ukutontonkanyapo.

Nangu ca kuti insandesande sha mumala shilalenga muleishiba no kucita ifintu fimo, teti shimwafwe ukupingula pa fintu. Kanshi kuti twatila ishi insandesande te bongobongo. Teti shimwafwe ukushika ulwimbo, ukubomfya bwino indalama, nelyo ukusanga ifyo bakafundisha bamupeele. Na lyo line, ifyo insandesande sha mumala shibomba fyalitwalilila ukupapusha basayantisti kabili nalimo tabalaishiba ifingi pa fyo shibomba. Kanshi umuku mukatendeka ukulya ifya kulya, mukaletontonkanya pa ficitika mumala ilyo mwalya ifya kulya.