NGA CA KUTI mulomfwa umwenso pa mulandu ne filecitika, ninshi tamwaba mweka. Mu 2014, uwali kateka wa calo ca America, Barack Obama, alandile ukuti amalyashi yabipa ayo balanda pa mulabasa, yalalenga abengi balamona kwati “icalo cileonaika bwangu sana kabili tapali ifyo twingacitapo.”

Na lyo line, pa numa ya kulanda aya mashiwi, alilandile na pa fisuma ifyo abantu balecita pa kupwisha aya amafya. Alandile ukuti ifyo ubuteko bulecita pa kupwisha aya amafya “fisuma sana,” kabili alandile no kuti “nalicetekela sana ukuti fikabomba.” Kanshi ico alelanda ca kuti abantu balikwata amaka ya kucingilila icalo ku konaika.

Abengi balasumina ifyo uyu kateka alandile. Ku ca kumwenako, bamo basumina ukuti basayantisti bakapanga ifintu ifikalabomba bwino sana ifikalacingilila icalo. Umuntu umo uwashiba sana ifya kupangapanga alandile ukuti “ilyo tukafika mu mwaka wa 2030 ninshi balipanga ifintu ifikalabomba bwino sana ukucila ifyo bapanga muno nshiku, kabili ilyo tukalalafika mu mwaka wa 2045 fikacilanapo ukulabomba bwino.” Alandile no kuti: “Ifyo tulepanga na pali ino ine inshita filebomba bwino sana. Nangu ca kuti tatwatala atukwata amafya ayakalamba nga aya tukwete, ifyo tulepanga kuti fyatwafwa ukucimfya aya amafya.”

Bushe ifintu ifingalenga icalo ukonaika fifulile shani pali ino nshita? Bushe icalo cili mupepi na ukonaika? Nangu ca kuti basayantisti bamo na ba mu buteko balanda ukuti icalo tacakonaike, abantu abengi bamona kwati cikonaika. Cinshi calenga?

 Nalimo kuti mwatontonkanya na pa fintu fimbi ifingalofya abantu. Nomba ukutontonkanya pa fyabipa fyonse ifilecitika te kuti kulenge musange amasuko yonse ayo mwakwata pa fikacitika ku ntanshi. Abantu bamo balanda no kuti nangu fye kukutika kuli basayantisti e lyo na ba mu buteko te kuti kulenge mwaishiba ifikacitika ku ntanshi. Na lyo line, nga fintu tulandilepo mu cipande cifumineko, kwaliba abantu abengi abasanga amasuko ku mepusho bakwete pa filecitika mu calo e lyo na pa fikacitika ku ntanshi. Nomba ni kwi twingasanga amasuko?

IFYANSO FYAKWATISHA AMAKA. Nangu ca kuti aba mu kabungwe ka United Nations na ba mu tubungwe tumbi balabombesha ukufumyapo ifyanso fyakwatisha amaka, balifilwa ukufifumyapo. Na kabili bakateka bamo tabafwaya ukukonka amafunde ayalanda pa kufumyapo ifi ifyanso. Ifyalo ifyakwata ifyanso fya maka fyalitwalilila ukupangilapo ifyanso na fimbi ifyakwata amaka ukucila ifyo fyakwete pa kubala. Pali ino nshita ne fyalo ifishakwete ifyanso fyakwatisha amaka fyalitendeka ukupanga ifyanso ifingepaya abantu abengi icine cine.

Ifi ifyalo ifingi fyakwata ifyanso fya maka sana, fyalilenga abantu ukulaikala fye mwenso mwenso nangu takuli inkondo. Magazini ya Bulletin of the Atomic Scientists ilanda ukuti: “Ifyanso ifyakwata sana amaka ifingepaya abantu ukwabula umuntu nangu umo ukufibomfya fyalilenga abantu ukulaikala mwenso mwenso.”

UKUFULA KWA MALWELE. Basayantisti te kuti bapwishe amalwele yonse. Amalwele pamo ngo bulwele bwa kubutukisha umulopa, ukwina ukucila mu cipimo, e lyo ne fintu pamo nga ukonaika kwa mwela no kubomfya imiti ikola fileya filefulilako fye. Abantu abengi balafwa ku malwele ayashambukila pamo nga kansa, ubulwele bwa shuga e lyo na malwele ya ku mutima. Abantu bambi na bo balalemana pa mulandu na malwele yambi e lyo bambi nabo balapena. Na kabili mu myaka ya nomba line, kwali ubulwele bwabipisha ubwa Ebola no bwa Zika ayaipeye abantu abengi nga nshi ukwabula ukwenekela. Kanshi ifi fyonse filelangilila fye ukutila abantu te kuti bapwishe amalwele kabili cimoneka kwati tayakapwe.

ABANTU UKONAULA ICALO. Icushi icifuma umo bapangila ifintu calitwalilila ukonaula imyulu. Abantu abengi balafwa cila mwaka pa mulandu no kupema umwela uwakowela.

Abantu balitwalilila ukupoosa ubusaali, imiti, ifiko ififuma mu mabala, amapulastiki, ne fisooso fimbi muli fibemba. Icitabo citila Encyclopedia of Marine Science cilanda ukuti: “Ifyo bapoosa muli fibemba filepaya inama sha mu menshi ne fimenwa kabili filepaya fye na bantu abalya ifya mu menshi ifikwete ifi ifiko mu mubili.”

Na kabili amenshi ayasuma yalitendeka ukucepa. Ba Robin McKie, abena Britain abalemba pa fya sayansi balandile ukuti: “Ubwafya bwa menshi buli no kufika fye mu fyalo fyonse.” Nangu fye ba mu buteko balasumina ukuti abantu e balenga kube ubwafya bwa menshi kabili ubu ubwafya na bukula sana.

UTUYOFI UTUPONENA ABANTU. Ifintu ifingi filonaika ku mfula iikalamba, icikuuku ca mwela, icikuuku iciisa na mabimbi ya pali bemba, e lyo na ku finkukuma. Na kabili abantu abengi nga nshi balafwa kuli ifi fintu ukucila ifyo caleba kale, kabili abengi balashala balecula. Ilyo aba mu kabungwe ka U.S. National Aeronautics and Space Administration bafwailishe pali ili lyashi basangile ukuti “kwakulaba amabimbi ayakalamba, umwela uwakaba sana, e lyo na ilyeshi ne cilala ukucila ifyo caleba kale.” Bushe ifi fintu fikepaya abantu bonse?

Nalimo kuti mwatontonkanya na pa fintu fimbi ifingalofya abantu. Nomba ukutontonkanya pa fyabipa fyonse ifilecitika te kuti kulenge musange amasuko yonse ayo mwakwata pa fikacitika ku ntanshi. Abantu bamo balanda no kuti nangu fye kukutika kuli basayantisti e lyo na ba mu buteko te kuti kulenge mwaishiba ifikacitika ku ntanshi. Na lyo line, nga fintu tulandilepo mu cipande cifumineko, kwaliba abantu abengi abasanga amasuko ku mepusho bakwete pa filecitika mu calo e lyo na pa fikacitika ku ntanshi. Nomba ni kwi twingasanga amasuko?