Bushe Kuti Mwa-asuka Ifi Fipusho?

Bushe amashina yaba pa fipaapatu fya kale ifye bumba yalilembwa na mu Baibolo?

▪ Kale sana, abalelemba ifyalembwa fyacindama nga nshi balefifunga no kukakapo intambo, e lyo balebula iloba lye bumba ilyanaka no kulibika pa cifundo ca ntambo no kufwatikapo. Balebomfya icifwati pa kusaina pe bumba, pa kuba kamboni, e lyo na pa kulanga ukuti ifyo balembele fya cine.

E lyo limo pa cifwati balebikapo ne nindaminwe kabili inindaminwe shalicindeme sana. (Ukutendeka 38:18; Estere 8:8; Yeremia 32:44) Ilingi line pa cifwati paleba ishina lya muntu, ilumbo balemwitilako, ne shina lya kwa wishi.

Abashula ifintu mu mushili balisanga ifipaapatu fya kale ifingi nga nshi apo bafwatika. Fimo pali ifi palilembwa na mashina ya bantu abalembwa mu Baibolo. Ku ca kumwenako, balisanga ififwati ifyafwatikwe nalimo ne mfumu shibili isha Yuda. Pamo balembelepo ukuti: “Icifwati ca kwa Ahasi [mwana] Yehotamu [Yotamu], Imfumu ya Yuda.” Pambi balembelepo ukuti: “Icifwati ca kwa Hisekia [mwana] Ahasi, Imfumu ya Yuda.” (2 Ishamfumu 16:1, 20) Ahasi na Hisekia batekele mu Yuda mu ma 800 B.C.E.

Abasambilila sana balisanga ifyalembwa fimbi ifyafwatikwapo ifyo bamona ukuti fyali fya bantu balembwa mu Baibolo. Bamo pali aba balilumbulwa mwi buuku Yeremia alembele, pamo nga Baruki, (uwali kalemba wa kwa Yeremia), Gemaria (“mwana Shafani”), Yeraameele (“umwana wa mfumu”), Yukali (“mwana Shelemia”), na Seraya (ndume nankwe Baruki).—Yeremia 32:12; 36:4, 10, 26; 38:1; 51:59.

Bushe kale baleakanya shani inshita mu bushiku bumo?

▪ Mu Malembo ya ciHebere mwaba amashiwi pamo nga “ulucelo,” “akasuba,” “akasuba pa kati,” na “icungulo.” (Ukutendeka 43:16; Amalango 28:29; 1 Ishamfumu 18:26) AbaHebere ba-akenye ubushiku mu fiputulwa fitatu, kabili cila ciputulwa cakwete ama-awala yane. Lelo pa numa batendeke ukupenda nga baGriki na bena Roma aba-akenye ubushiku bumo mu fiputulwa fine. Ukwabula ukutwishika, Yesu alelanda pa kwakanya ubushiku bumo mu fiputulwa fine ilyo atile: “Mulelola, pantu tamwishibe ilyo umwine wa ng’anda akesa, nampo nga cungulo nelyo ni pa kati ka bushiku nelyo pa kulila kwa kwa mukolwe nelyo ku macaca.” (Marko 13:35) Iciputulwa ca “cungulo” caletendeka cilya akasuba kawa ukufika 9 koloko ya bushiku. Iciputulwa cimbi caletendeka 9 koloko ya bushiku no kupwa pa kati ka bushiku. Icalenga butatu, e kutila “pa kulila kwa kwa mukolwe,” calepwa ne nshita ya 3 koloko ku maca. Ica kulekelesha, ica ku macaca, calepwa cilya akasuba katula. Yesu aendele pa menshi pali Bemba ya Galili mu ciputulwa ca kulekelesha, e kutila, mu “bulinde bwalenga bune.”—Mateo 14:23-26.

Ukulingana na Malembo ya Bena Kristu aya ciGriki, ishiwi lya kuti “iawala” lyalelosha kwi awala limo pa ma-awala 12, ukutendeka lilya akasuba katula ukufika lilya kawa. (Yohane 11:9) Apo inshita akasuba katulilapo ne yo kawilapo mu Israele ilapusanapusana ukulingana ne nshita ya mwaka, pa kulanda pa cicitike tabalelungatika. Ku ca kumwenako balelanda ukuti “pe awala nalimo ilyalenga 6.”—Imilimo 10:9.

 [Icikope pe bula 15]

Ififwati fye bumba apalembwa ishina lya kwa Hisekia na Ahasi (icili pa ntanshi ca kwa Ahasi)

[Abatusuminishe]

Back: Courtesy of Israel Museum, Jerusalem

Front: www.BibleLandPictures.com/Alamy

[Icikope pe bula 15]

Ico baleishibilako inshita, mu nshita ya bena Roma (27 B.C.E.–476 C.E.)

[Abatusuminishe]

Gerard Degeorge / The Bridgeman Art Library International