Bushe Indimi Tulanda Shatendekeele pa “Lupungu lwa Babele”?

“Yehova na o abasalanganishishe pe sonde lyonse, na bo basukile baleka ukukuula umusumba. E co painikilwe ati Babele, pantu e po Yehova afulunganishishe ululimi lwa pano isonde ponse.”—Ukutendeka 11:8, 9.

BUSHE ifyo Baibolo yalanda pa Lupungu lwa Babele ca cine fyalicitike? Bushe abantu batendeke ukulanda indimi shalekanalekana pa muku umo nge fyo Baibolo yalanda? Bamo balakaana ukuti ifyo Baibolo yalanda pa fyo indimi shatendeke no kusalangana fya bufi. Kalemba umo atile: “Ilyashi lilanda pa Lupungu lwa Babele lushimi fye, takuli uwashininkisha bwino bwino ukuti lyalicitike.” Kasambilisha umuYuda na o atile “butuutu sana ukulanda ukuti indimi shatendekeele pa Babele kabili pa muku umo fye.”

Mulandu nshi abantu bamo batontonkanishisha ukuti ilyashi lilanda pa fyacitike pa Babele lya bufi? Mulandu wa kuti ili lyashi lyalipusana sana ne fyo amalyashi yambi yalanda pa fyo indimi shatendeke. Ku ca kumwenako, abasambilila sana pa ndimi batila indimi tulanda tashaishilebako fye pa muku umo, lelo shatendeke panono panono ukufuma ku lulimi lwa kubalilapo. Bambi na bo batila indimi ishingi ishaliko pa kubala, tashafumine ku lulimi lumo. Lelo abantu pa kulanda ishi indimi, batendeke fye ukuing’wing’winsha e lyo pa numa batendeka ukulalanda ifileumfwika bwino bwino. Ifi e lyo na fimbi ifyo abantu balanda pa fyo indimi shatendeke, filenga abantu ukusumina ifyalandile Profesa W. T. Fitch, ifyaba mu citabo alembele icitila, The Evolution of Language. Muli ici citabo Profesa atile: “Tatulaishiba bwino bwino ifyo indimi shatendeke.”

Bushe finshi abashula ifya kushulashula na bafwailisha pa fintu fyalekanalekana basanga pa fyo indimi shatendeke ne fyo shalunduluka? Bushe ifyo basanga filomfwana ne fyo abantu abo tulandilepo pa muulu balandapo? Nelyo bushe fyumfwana ne lyashi lilanda pa fyacitike pa Babele? Natubale tumone ifyo Baibolo yalanda pa fyacitike pa Babele.

 NI KWI INDIMI SHATENDEKEELE KABILI NI LILALI SHATENDEKE?

Baibolo itila ukufulunganishiwa kwa indimi e lyo no kusalangana kwa bantu kwacitike “mu calo ca Shinari,” icaishileishibikwa no kuti Babiloni. (Ukutendeka 11:2) Ni lilali ifi fyacitike? Baibolo itila, “abantu pano isonde balisalanganishiwe” pa nshita Pelege ali pano calo. Pelege afyelwe imyaka nalimo 250 ilyo Abrahamu ashilafyalwa. Kanshi napapita imyaka nalimo 4,200 ukutula apo ilyashi lilanda pali Babele lyacitikiile.—Ukutendeka 10:25; 11:18-26.

Abasoma bamo batila indimi tulanda muno nshiku shafumine ku lulimi lumo ulwa kubalilapo kabili batila apo batendekeele ukulanda ulu ululimi napapita imyaka mupepi na 100,000. * Bambi na bo batila indimi ishilandwa muno nshiku shalipalana na ku shalelandwa nalimo imyaka 6,000 iyapita. Lelo bushe abasambilila indimi bacita shani pa kuti beshibe ifyo indimi isho abantu bashilanda pali nomba shalelandwa? Magazini batila Economist itila: “Ala calyafya ukwishiba. Takwaba ifyashulwa mu mushili ifyo abasambilila pa ndimi bengeshibilako ifyo indimi shali kale nga filya caba ku basambilila sayansi.” Iyi magazini ilanda no kuti, pa kwishiba ifyo ululimi lwalelandwa kale abasambilila pa ndimi tabakwata ifya kwishibilako lelo umo umo “atunganya fye ukuti e fyo lwalelandwa.”

Lelo, ifyalembwa ifyashulwa ifyo abasambilila pa ndimi bengabomfya e ko fyaba. Fyalembwa nshi ifi fine kabili finshi filanga pa fyo indimi sha bantunse shatendeke? Icitabo ca The New Encyclopædia Britannica cilondolola ukuti: “Ifya kushulashula ifyabalilepo ukulembwa ifyo abantu bengasanga pali ino nshita, fintu fyaliko imyaka 4,000 nelyo 5,000 iyapita.” Ni kwi abashula ifya kushulashula basangile ifi fyalembwa? Bafisangile ku Mesopotamia, pa ncende baleita kale ukuti Shinari. * Kanshi ifi ifyalembwa basanga filalenga twashininkisha ukuti ifyo Baibolo ilanda fya cine.

INDIMI BALELANDA SHALELENGA BALELANDA IFINTU MU NSHILA SHALEKANALEKANA

Baibolo ilanda ukuti pa Babele, Lesa ‘alifulungenye ululimi lwabo pa kuti kwiba umuntu wa kumfwa umunankwe ululimi alelanda.’ (Ukutendeka 11:7) Ne ci calengele abalekuula “baleka ukukuula umusumba” wa Babele kabili Yehova “abasalanganishishe pe sonde lyonse.” (Ukutendeka 11:8, 9) Kanshi Baibolo tailanda ukuti indimi tulanda muno nshiku shatuntwike ku lulimi lumo ulwabalileko ukubako. Lelo ilondolola ifyo indimi shaishilebako fye pa muku umo. Shonse shalelandwa filya fine fye ifyo ulo lulimi lufwile ukulandwa ica kuti umuntu kuti alanda ifyo aletontonkanya ne fyo aleyumfwa kabili nabo alelandako kuti baumfwa ukuti ishi indimi nashipusana.

Bushe indimi tulanda muno nshiku, shalipalana nelyo shalipusana? Ba Lera Boroditsky abasambilila sana ifya sayansi balembele ukuti: “Ilyo abasambilila pa ndimi shalekanalekana bafwailikishe pa ndimi shilandwa mu calo (ishaba nalimo 7,000, no kubebetapo fye ishinono), basangile ukuti shalipusana sana.” Ca cine ukuti indimi ishikalamba ne shinono kuti shaumfwika ishapalana nga filya iciCantonese ne ciHakka isho balanda ku kapinda ka ku kuso aka China shumfwika, lelo shalipusana sana ku ndimi shimbi ishumfwika ishapalana isho balanda ku West Catalan nelyo ku Valencian ku Spain.

 Indimi abantu balanda shilalenga balalanda ifintu mu nshila shalekanalekana. Ku ca kumwenako, mu lulimi lumo umuntu kuti atila, “Akashiishi na kamunina ku kuboko kwa ku kulyo.” Lelo mu lulimi lumbi, umuntu nalimo kuti atila, “Akashiishi na kamunina ku kuboko kwa ku kapinda ka kulyo.” Imilandile ya musango yu, kuti yafulunganya umuntu. E mulandu wine abalekuula Ulupungu lwa Babele bafililwe ukutwalilila ukukuula.

BUSHE ABANTU BATENDEKE UKULANDA INDIMI FILYA FINE FYE SHIFWILE UKULANDWA?

Bushe ululimi abantu ba kubalilapo balelanda lwali shani? Baibolo itila umuntu wa kubalilapo Adamu, alipangile amashiwi ayapya ilyo aleinika ifinama e lyo ne fyuni ifipupuka mu lwelele. (Ukutendeka 2:20) Adamu na kabili alipangile no mushikakulo pa kutatakula umukashi wakwe. Efa na o alilondolwele bwino bwino ifunde Lesa abapeele e lyo ne fyali no kucitika nga bafilwa ukumumfwila. (Ukutendeka 2:23; 3:1-3) Kanshi ululimi lwa kubalilapo lwalelenga abantunse ukulalanshanya bwino bwino e lyo no kulanda ifintu mu nshila balefwailamo.

Indimi isho batendeke ukulanda pa Babele shalelandwa filya fine fye shifwile ukulandwa, nga filya ululimi lwa kubalilapo lwali, na lyo line abantu balifililwe ukubombela pamo. Mu kupita kwa nshita, abantu balikuulile imisumba umwaleikala abantu abengi, balisambilishe abantu ubushilika ica kuti baishiba sana ubushilika kabili balitendeke no kulacita amakwebo na ba mu fyalo fimbi. (Ukutendeka 13:12; 14:1-11; 37:25) Nga ca kuti aba bantu tabaishibe amashiwi na mafunde ya kukonka pa kulanda isho ndimi, bushe nga balicitile fyonse ifi? Baibolo itila ululimi ulo abantunse ba kubalilapo balelanda e lyo ne ndimi shatendeke pa Babele, tashatendeke no kuing’wing’winsha fye, lelo shalelandwa filya fine fye shifwile ukulandwa.

Abafwailikisha pa ndimi batila ifi fine e fyo cali. Icitabo ca The Cambridge Encyclopedia of Language citila: “Imishobo ya bantu iyo bamo batila yalishalila kabili tayatumpuluka, na bo bene balanda fye ululimi lwabo filya fine fye lufwile ukulandwa nga filya caba na ku mishobo iyo batila yalitumpuluka.” Ba Steven Pinker, ba Profesa pa Harvard College, balembele mu citabo cabo ica The Language Instinct ukuti: “Takwaba abalanda ululimi ulwashalila.”

ULULIMI TUKALALANDA KU NTANSHI

Apo nomba twaishiba inshita ilyo “ifyalembwa ifyo bashula” ifilanda pa ndimi fyaliko e lyo ne cifulo fyasangilweko, kabili twaishiba ne fyo indimi shapusana kuli shimbi e lyo ne fyo indimi sha kale shapusene ku shinankwe, finshi twingalanda pa fyo indimi shatendeke? Abantu abengi balisumina ukuti ifyo Baibolo yalanda pa fyacitike pa Babele e fya cine.

Baibolo itila Yehova Lesa alifulungenye ululimi lwa bantu pa Babele pantu balimupondokeele. (Ukutendeka 11:4-7) Na lyo line, Lesa alilaile ukuti “nkaalula ululimi lwa bantu na bantu ukuba ululimi ulwine lwine, ukuti bonse fye balilile kwi shina lya kwa Yehova, ukuti bamubombele no mutima umo.” (Sefania 3:9) Ulu “ululimi lwine lwine,” e kuti icine icaba mu Cebo ca kwa Lesa, calilenga abantu bafuma mu fyalo fyalekanalekana ukuba abaikatana. Cimoneka ukuti ku ntanshi Lesa akalenga abantu ukuba abaikatana pa kubalenga ukulalanda ululimi lumo, ne ci cikalenga icimfulunganya ca ndimi icatendekeele pa Babele ukukanabako. ▪

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 11]

Icipapatu ce bumba icalembwa mu filembo fya cuneiform ico basangile mu Mesopotamia, muli ba 3,000 B.C.E.

[Icikope pe bula 11]

Erich Lessing/Art Resource, NY

[Akabokoshi pe bula 12]

AMALYASHI YA KALE AYAPALANA NA MALYASHI YA MU BAIBOLO

Umutundu umo uwikala ku cifulo ca mpili ica ku Myanmar washimike ukuti: “Kale abantu bonse baleikala mu mushi umo uukalamba kabili balelanda ululimi lumo.” Ilyo balekuula ulupungu ulukalamba, “batendeke ukulekanalekana mu fyo balecita ifintu kabili batendeke no kupusana mu milandile ica kuti basukile basalangana icalo conse.” Amalyashi ya musango yu yaliseeka ku bena Africa, aba ku East Asia, ku Mexico, e lyo na ku fyalo fimbi.

Nga ca kuti Mose, umuHebere kabili kalemba we buuku lya Ukutendeka, e wapangile ilyashi ililanda pali Babele, bushe nga lilashimikwa mu fyalo fya kutali ne mitundu ifyo tulandilepo? Awe iyo. Kanshi apo kwaliba amalyashi ayengi ne nshimi ishingi isha musango uyu, tulashininkisha ukuti ilyashi lya mu Baibolo ililanda pali Babele lya cine.