BA PANAYIOTA bakuliile pa cishi caba pali bemba wa Mediterranean. Ilyo baali umusepela, baleiposa sana mu fikansa fya calo. Mu kuya kwa nshita, baishileba bakalemba mu kabungwe ka fikansa fya calo akali mu mushi umo baleikala. Baleya na mu mayanda ya bantu ku kulomba indalama sha kubomfya mu kabungwe kabo. Na lyo line, mu kuya kwa nshita ba Panayiota balifuupwilwe. Nangu ca kuti abali muli aka akabungwe baletila balitemwana, bali ni bakaitemwe, balecimfyanya, tabaleumfwana kabili bali no mufimbila.

Ba Daniel bakuliile mu Ireland, mu lupwa umo batemenwe sana ifya mapepo. Na lyo line, balebukisha ifyo bashimapepo babo baali sana no bumbimunda ica kuti nangu balesambilisha aba mu calici cabo ukuti ababembuka bakapya mu mulilo wa pe, bena balenwa sana ubwalwa, baleyangala amangalo ya kushitikapo kabili baleiba no mutuulo.

Pa myaka iingi, ba Jeffery balebomba ku kampani ka fya makwebo ya mato ayakalamba akabeleele ku United Kingdom na ku America. Batile imiku fye iingi abo balecita nabo amakwebo e lyo na balebomba ku twampani tumbi balepeela ababomfi ba buteko amafisakanwa. Bali no bumbimunda ica kuti balebepa no bufi pa kuti fye bebapoka umulimo.

Ku ca bulanda, ubumbimunda bwaba fye mpanga yonse. Ubumbimunda bwaliseeka sana ku baaba mu fikansa fya calo, mu mipepele, mu makwebo e lyo na mu fintu fye fimbi ifingi. Na kuba, ishiwi bapilibula ukuti “ubumbimunda” lyafuma kwi shiwi lya ciGriki ililanda pa muntu uucita ifisela ilingi line ninshi nafwala ica kufisa pa menso. Mu kuya kwa nshita, ili ishiwi balitendeke ukulibomfya pa kulanda pa muntu uucita fimo pa kuti abepe abantu nelyo pa kuti acite ifintu mu bucenjeshi.

Aba bumbimunda balalenga abantu ukumfwa ububi, ukukalipwa kabili balalenga bambi baba ne cikonko. Ne ci kuti calenga balaipusha ukuti, “Bushe ubumbimunda bukatala abupwa?” Na lyo line, twaliba ne nsansa ukwishiba ukuti Icebo ca kwa Lesa cilatweba ukutila ubumbimunda bukapwa.

Baibolo itweba ukuti abantunse te babalilepo ukuba aba bumbimunda, lelo icibumbwa ca mupashi icishimoneka e cabalilepo. Kale sana, Satana Kaseebanya afiseme mu nsoka pa kuti abepe umwanakashi wa ntanshi Efa ukuti alefwaya ukumwafwa. (Ukutendeka 3:1-5) Ukufuma pali ilya nshita, abantu abengi balabepa abantu banabo pa kuti babalufye e lyo na pa kuti bacite ifintu mu bucenjeshi.

Ilyo abena Israele batendeke ukuba no bumbimunda e lyo no kulapepa tulesa twa bufi, Lesa alibasokele imiku iingi pa fyabipa ifyali no kubacitikila.  Ukupitila muli kasesema Esaya, Yehova Lesa alandile ukuti: “Aba bantu bampalama no tunwa twabo, kabili bancindika fye pa kanwa, kabili balitalusha imitima yabo kuli ine.” (Esaya 29:13) Ilyo abena Israele balekaana ukwaluka, Lesa alelenga uluko ulwa maka ukonaula Yerusalemu ne tempele, icali cifulo cabo ica kupepelamo. Lesa abalile abomfya abena Babiloni ukonaula Yerusalemu ne tempele mu 607 B.C.E., lyena aishilebomfya abashilika abena Roma pa muku wa kulekeleshako mu 70 C.E. Kanshi, Yehova alipata sana ubumbimunda.

Na lyo line, Lesa no Mwana Wakwe, Yesu, balitemwa abantu abashaba no bumbimunda. Ku ca kumwenako, ilyo Yesu atendeke umulimo wa kubila imbila nsuma, amwene Natanaele, aleisa uko aali. E ico atile: “Moneni, umwina Israele wine wine, uushaba na bucenjeshi.” (Yohane 1:47) Natanaele, uo baleita no kuti Batolomeo, aishileba umutumwa wa kwa Yesu.—Luka 6:13-16.

Yesu aleba pamo sana na basambi bakwe kabili alebasambilisha ifyo Lesa amona ifintu. Abasambi bakwe tabaalingile ukuba aba bumbimunda. Yesu alibasokele ukuti tabalingile ukuba no bumbimunda nga bashimapepo abaliko pali ilya nshita. Natulandeko pa fintu fimo ifyo bashimapepo balecita.

Balecita “ifyalungama” pa kuti abantu babamone. Yesu aebele abantu ati: “Cenjeleni, mwilacita ifyalungama pa menso ya bantu pa kuti fye bamumone. . . nge ficita aba bumbimunda.” Abebele no kuti nga balepeela ifya bupe balingile ukupeela mu “bumfisolo” nelyo ukwabula ukuti bambi beshibe. Tabaalingile ukulapepa fye pa kuti abantu balebamona. Nga balecita ifi, ninshi amapepo yabo tayali no kuba aya bumbimunda kabili Lesa ali no kulayapokelela.—Mateo 6:1-6.

Balebika sana amano ku filubo fya bantu bambi. Yesu atile: “We wa bumbimunda we! Utale ufumye umulando mu linso lyobe, e lyo walamona bwino ifya kufumya akacani mu linso lya munobe.” (Mateo 7:5) Nga ca kuti umuntu alabika sana amano ku filubo ifyo abantu bambi bacita, e lyo ena alecita ifilubo ifikalamba, ninshi wa bumbimunda, pantu abantu “bonse babembu kabili balifilwa ukufika pa bukata bwa kwa Lesa.”—Abena Roma 3:23.

Balekwata amapange yabipa. Bushiku bumo, abasambi ba baFarise e lyo na ba mu kabungwe ka kwa Herode baile kuli Yesu no kumwipusha pa misonko. Baebele Yesu mu bucenjeshi abati: “Mwe Kasambilisha, twalishiba ukuti mulanda icishinka kabili musambilisha inshila ya kwa Lesa mu cine.” Lyena bamwipwishe abati: “Bushe calisuminishiwa ukusonka umusonko kuli Kaisare nelyo iyo?” Yesu abaswike ati: “Mulandu nshi mulenjesesha, mwe ba bumbimunda?” Yesu alilungike pa kubeba ukuti bali ba bumbimunda pantu tabalefwaya ukuti beshibe icasuko ku cipusho bamwipwishe, lelo balefwaya fye ukuti “bamwikatile mu milandile yakwe.”—Mateo 22:15-22.

Ilyo icilonganino ca Bena Kristu capangilwe pa Pentekoste mu mwaka wa 33, mwali abantu abengi abashali aba bumbimunda. Abena Kristu ba cine baleesha sana na maka ukuleka ukuba no bumbimunda. Ku ca kumwenako, umutumwa Petro, akoseleshe Abena Kristu banankwe ukuti balingile “ukumfwila icine pa mulandu wa kutemwa aba bwananyina ukwabula ubumbimunda.” (1 Petro 1:22) Umutumwa Paulo na o aebele Abena Kristu banankwe ukuba no “kutemwa ukufuma mu mutima uwasanguluka na kampingu umusuma ne citetekelo icabula ubumbimunda.”—1 Timote 1:5.

Ifyo Yesu na batumwa balesambilisha abantu ifyalembwa mu Baibolo, filabomba sana muno nshiku nga filya fine fyalebomba na mu nshita sha batumwa. Umutumwa Paulo alembele ukuti: “Icebo ca kwa Lesa ca mweo kabili ca maka kabili calitwa ukucila ulupanga ulwatwila kubili kubili kabili cilapulinkanya ica kuti calekanya ifyo umuntu aba ne fyaba mu mutima wakwe, cilekanya na pasuntikanina amafupa no bufyompo, kabili cileshiba amatontonkanyo na mapange ya mutima.” (AbaHebere 4:12)  Ukwishiba ifyo Baibolo isambilisha e lyo no kulaesha sana ukulacita ifyo ilanda kwalilenga abengi ukuba ne cishinka e lyo no kukanaba no bumbimunda. Natulande pa fyacitikiile abantu batatu abo tulandilepo pa ntendekelo ya cino cipande.

Ba Panayiota balyalwike ilyo baile mu kulongana ku Ng’anda ya Bufumu iya Nte sha kwa Yehova. Abo basangile ku Ng’anda ya Bufumu tabalemoneka kwati balungami pa kuti fye abantu babamone. Batile: “Nalimwene ifyo ba Nte batemwana e lyo ne fyo babika amano ku bantu bambi, kabili ifyo namwene nshatalile mfimonapo ku bantu nali nabo pa myaka iingi mu fikansa fya calo.”

Ba Panayiota balitendeke ukusambilila Baibolo kabili balibatishiwe. Napapita ne myaka 30 ukutula apo babatishiwilwe. Balandile no kuti: “Ndaba sana ne nsansa nga ndebila imbila nsuma pa Bufumu bwa kwa Lesa, ubukalenga icalo ukuwama, ukucila ifyo naleba ilyo naleya ku mayanda ya bantu mu kubeba pa kabungwe ka fikansa fya calo.”

Ilyo ba Daniel baishileba Inte ya kwa Yehova, balibombeshe sana kabili balibapeeleko ne milimo mu cilonganino ca Bwina Kristu. Nomba ilyo papitile imyaka, ba Daniel balilufyenye kabili balyumfwile sana ububi. Batile: “Nangu ca kuti nalimwene ifyo bashimapepo bali no bumbimunda ku calici nalepepa, nalimwene ukuti nalingile fye ukuleka ukubomba imilimo napeelwe mu cilonganino. Nshalefwaya ukulabepa Abena Kristu banandi.”

Icaweme ca kuti ilyo papitile inshita ba Daniel balyalwike kabili balimwene ukutila kuti batendeka ukulabomba imilimo mu cilonganino na kampingu iisuma. E ico, balisumiine na kabili ukulabombako imilimo mu cilonganino. Ifi ba Daniel bali ne cishinka e fyo bonse ababombela Lesa ukwabula ubumbimunda baaba. Balasambilila ‘ukufumya umulando’ mu linso lyabo ilyo ‘bashilafumya akacani’ mu linso lya banabo.

Ba Jeffery, abacitile amakwebo pa myaka iingi batile: “Ilyo naishibe ifyo Baibolo isambilisha, nalilwike ukuti nshalingile ukuba uwa bucenjeshi e lyo no kulabepa ubufi pa kuti fye abantu batupeele imilimo. Ifyo nasambilile muli Baibolo fyalimfikile sana pa mutima. Ilembo lyamfikile sana pa mutima lya Amapinda 11:1, ilitila: ‘Isekelo lya bucenjeshi lya bunani kuli Yehova.’” Kanshi nga filya fine cali kuli balya abaipwishe Yesu icipusho pa kulipila imisonko, ba Jeffery balisambilile ukuti tabalingile ukuba no bucenjeshi ku Bena Kristu banabo e lyo na ku bantu fye bambi.

Ba Nte abengi mu calo conse balesha sana ukukonka ifyo basambilila mu Baibolo. Balabombesha pa kuti ‘bafwale ubuntu bupya ubwalengelwe ukulingana no kufwaya kwa kwa Lesa mu bulungami bwa cine na mu cishinka.’ (Abena Efese 4:24) Tulemukoselesha ukusambilila pali ba Nte ne fyo basuminamo e lyo ne fyo bengamwafwa ukusambilila pa calo cipya ico Lesa atulaya “umukaba ubulungami.”—2 Petro 3:13.