Yellowstone—Dapit Diin Nagsagol ang Tubig, Bato, ug Kalayo

Tinampo sa magsusulat sa pagmata! sa tinipong bansa

Kon ikaw maghisgot bahin sa kinaunahan ug kinalabwan​—ang unang nasodnong parke sa kalibotan, ang labing ilado ug kinahabogang mga geyser sa kalibotan, ug kinadak-ang lanaw sa bukid sa Amerika del Norte. Nan ikaw naghubit sa Yellowstone.

SA DAKONG kamausisaon ang akong asawa ug ako mibiyahe paingon sa amihanang entrada sa Yellowstone National Park sa Wyoming, T.B.A. sakay sa among sakyanan. Sukad pa sa among pagkabata, ang ngalang Old Faithful (Karaang Kasaligan) ug mga termino sama sa “geyser” ug “init nga tubod” nakapainteres pag-ayo kanamo. Ang among makita parehas kaha sa among gidahom?

Sa pangunang entrada paingon sa parke, among nakita ang dako kaayong arko nga bato. Gikulit diha sa ibabawng bahin niini ang mga pulong: “Alang sa kaayohan ug kalingawan sa mga tawo.” Gibuksan niadtong 1872, ang Yellowstone mao ang unang nasodnong parke sa kalibotan.

Nagsugod kami sa Mammoth Hot Springs, tabok lang sa utlanan gikan sa Montana. Dinhi dayag kaayo kon unsay ginahimo sa init nga gikan sa yuta. Nagbukal ug nagbulokbulok ang tubig diha sa mga linaw ug mga dal-as. Ang mga ulbo sa alisngaw migawas gikan sa mga giwang sa yuta. Ang hagdanhagdan sa pughaw-pula nga minerales nga gitawag ug travertine morag natunaw nga kandila kon tan-awon.

Unsay Nagbukal Ilalom sa Yellowstone?

Ang Yellowstone adunay ingon ka daghan sa 10,000 ka geothermal nga mga katingad-anan. Ang Continental Divide * motadlas niining habog nga kapatagan sa bukid sa Rockies. Ang katubigan moagos pakasadpan ug pasidlakan apan motuhop usab pailalom. Among nasayran nga kining motuhop nga mga tubig mao ang hinungdan sa kahibulongang mga pasundayag sa Yellowstone. Ang kusog kaayong mga pagbuto sa bolkan kas-a nakatugaw sa kapatagan sa bukid. Linibo ka tuig kanhi, ang usa ka pagbuto sa bolkan nakapatunghag dako kaayong bangag (crater) nga may sukod nga 75 kilometros por 45 kilometros. Ang magma, o natunaw nga bato, anaa gihapon sa ilalom nga padayong nagpabukal sa Yellowstone.

Ang mga eksibit sa parke nagsaysay nga ang tubig sa ibabaw anam-anam nga motuhop lapos sa dali matuhop nga bato hangtod makaabot kini sa lut-od sa mga bato nga init kaayo, ibabaw lang sa magma. Ang kainit magpabalik sa tubig pataas. Kon may buho nga malutsan, mahimo kini nga usa ka init nga tubod. Kon ang mga sampong diha sa bato makapugong sa pag-agos pataas sa init nga tubig, magkakusog ang presyur ug motungha ang usa ka geyser. Sa ubang mga dapit ang kaumog ibuga ingong alisngaw. Kining mga buhoa gitawag ug mga fumarole. Nagbukalbukal ang lapokong mga tubod diin ang yuta mahimong lapok ug yutang-kulonon tungod sa asidikong mga gas ug tubig. Pagkatalagsaong pasundayag!

Ang Old Faithful

Kay nakita ang tanang geothermal nga kalihokan palibot sa Mammoth Hot Springs, nagtuo kami nga kami duol na sa labing iladong geyser nga Old Faithful. Sa dihang amo nang gisusi ang among mapa sa pagbiyahe, among naamgohan nga ang Old Faithful diay maoy 80 kilometros pa pahabagatan. Dako diay kaayo ang Yellowstone kay sa among gituohan; mokobre kinig 900,000 ka ektarya.

Aron makaabot sa Old Faithful, among gisubay ang nag-ekis-ekis nga dalan paubos sa kasadpang bahin sa parke; dinhi maagian sa mga turista ang lima ka dal-as sa geyser. Wala madugay naanad na kami nga makapanimaho ug asupre ug makakita ug alisngaw.

Sama sa minilyon nga nakaduaw na sa Old Faithful, gusto namong mahibaloan kon kanus-a mobuga ang geyser. Nagtuo gayod kami nga untop sa oras ang pagbuga niini​—eksaktong matag 57 minutos. Apan sa pagtan-aw-tan-aw sa palibot, among nakita ang usa ka karatulang nag-ingon nga ang sunod nga pagbuga sa geyser gibanabana nga mahitabo sa alas 12:​47 s.h. Mga kapin pag usa ka oras kana, ug kanang orasa maoy usa ka banabana lamang! Among gipangutana si Rick, nga tigpatrolya sa parke, bahin niini.

 “Dili tinuod nga untop ang oras sa pagbuga sa Old Faithful,” matod pa niya. “Kanunayng lainlain ang gitas-on sa panahon tali sa mga pagbuga, ug latas sa katuigan nagkadugay kini tungod sa mga linog ug tungod sa mga among-amongan nga manglabay ug mga butang ngadto sa baba sa geyser. Karong panahona ang aberids nga sal-ang maoy mga 80 minutos. Ang among kawani makabanabana lang sa mga pagbuga nga tinagsa.”

Alas 12:​30 na sa hapon. Nanglakaw kami paingon sa Old Faithful aron makita ang sunod nga gitagnang pagbuga niini. Ginatos ka tawo ang nanglingkod sa luna alang sa mga tumatan-aw o nagpadulong didto. Gipahulat kami sa Old Faithful ug napulo ka minuto. Apan sa dihang mibuga kini, may katahom kini nga dili ikahulagway sa bisan unsang letrato. Human kini mosugod pinaagig pipila ka undang-undang nga pagbuga, kini mibuylo. Namakpak ang tanan. Ang pagbuga miabot ug mga tulo ka minuto, ug nahimuot kami tungod kay talagsaon ang kataas niini. Anam-anam ang pagpataas ug pagpaubos sa tubig ug salibo, nga miabot ug gikan sa 37 metros ngadto sa 49 metros. Ang salibo naigo sa sidlak sa adlaw ug napalid samtang nag-usab-usab ang mga porma niini.

Sa dihang nahuman na kini, nangadto kami sa lawak-hulatanan sa hotel diha sa duol. Apan, padayon gihapong gipahibalo sa Old Faithful ang presensiya niini. Sa nahibiling bahin nianang adlawa, inigkaduol na sa gibanabana nga oras niini, undangon sa tanang mga bisita ang ilang gihimo ug manggawas aron lantawon kini. Nakakita kami ug ubay-ubayng pagbuga nga talagsaon ang gidugayon ug gitas-on ug katahom, ilabina ang usa diin naaninag ang porma sa nagsaka-kanaog nga tubig tungod sa talisalop nga adlaw diha sa luyo. Among nakaplagan nga kasaligan gayod diay ang karaang geyser.

“Adunay duolan sa 500 ka geyser dinhi sa atong planeta, ug mga 300 niini anaa sa Yellowstone,” matod pa ni Rick, ang tigpatrolya sa parke. “Ug 160 niini ania dinhi sa gamayng walog, sa Upper Geyser Basin, nga duha ka kilometro lang ang gitas-on. Ang ubang geyser motungha ug mawala​—aktibo kini o wala na maglihok​—apan ang Old Faithful ania gihapon.” Dugang pa, ang silingan sa Old Faithful, ang Grand, mobuga ug ingon ka taas sa 60 metros. Ang Steamboat makabuga ug halos 120 metros, tulo ka pilo nga mas taas kay sa Old Faithful​—apan mahimo kining dili aktibo sa daghang tuig. Sa Norris, usa ka geyser  nga ginganlag Echinus usahay mosalibo ug init-init nga tubig ngadto sa mga tumatan-aw niini.

Pag-ikyas Gikan sa Bupalo

Pagkasunod buntag among gisubli pagbasa ang usa ka brosyur alang sa turista. Kini nag-ingon: “Dunay makapaso nga tubig ilalom sa nipis, daling matipak nga lut-od sa yuta; ang mga temperatura sa mga linaw kabukalon o nagbukalbukal na. Matag tuig, ang mga bisita nga mitipas ug agianan diha sa mga dapit sa init nga tubod grabe nga napaso, ug may mga tawong nangamatay diha sa makapaso nga tubig.” Laing brosyur mabasa: “Pasidaan: Daghang bisita ang gisungag sa bupalo. Ang bupalo mahimong motimbang ug 900 kilos ug modagan ug 50 kilometros kada oras, tulo ka pilo nga mas kusog nga modagan kay kanimo.” Nanghinaot kami nga dili unta kami gukdon sa bupalo!

Sa Yellowstone, may ordinansa nga ang mga hayop maoy paunahon ug agi kay sa mga sakyanan diha sa mga dalan. Kon dunay makitang hayop, ang mga sakyanan kalit nga mohunong ug maghuot diha sa wala damhang mga dapit. Mao pay pagsugod sa pagpanghawa sa mga sakyanan sa dihang miabot kami, ug ang mga turista misulod na sa ilang mga sakyanan. Sa dihang among gipangutana ang usa ka babaye kon unsay gilantaw sa tanan, siya miingon: “Usa ka dakong bull moose, pero mihawa na kini.”

Pagkahuman niana among giobserbahan ang pipila ka elk nga naningkamot sa paghaylo sa ilang mga nati nga duha ka semana ang edad sa pagtabok sa sapa. Sila nanglugsong ngadto sa ubos-ubos nga bahin sa parke gikan sa kabukiran diin sila nagpalabay sa tingtugnaw. Ang mga nati dili gustong motabok​—wala sila sa kondisyon nga motabok sa tubig. Ang mga inahan nagsigeg tawag sa ilang mga nati, ug ang mga nati mitabok ra sa kataposan.

“Akong Pagkagamay, Akong Pagkawalay-Mahimo”

Sunod mibiyahe kami paingon sa Grand Canyon sa Yellowstone. Nanaog kami gikan sa among sakyanan diha sa lainlaing mga dapit nga tan-awanan subay sa ngilit nga 360 metros ang gihabogon ug mitambo​—nga may pagpanuko usahay​—ngadto sa ubos. Diha sa iyang gisulat bahin sa iyang ekspedisyon sa 1870, si Nathaniel Langford mihisgot bahin sa “akong pagkagamay, akong pagkawalay-mahimo” samtang nagsud-ong niining 32-kilometros nga dal-og nga may sanag nga dalagong mga pangpang​—ang tinubdan sa ngalang Yellowstone River​—ug duha ka habog nga mga busay. Kami mibati nga gamay ug walay mahimo sama kaniya.

Pagkasunod adlaw mibiyahe kami pasidlakan. Sa makausa pa nausab ang talan-awon sa parke. Dinhi habog ang kalasangan, ug ang dalan kaduha motabok sa Continental Divide. Kami padayong nakakita ug bupalo ug ubang dagkong mga hayop, ang bupalo sagad nagbarog sa naandang posisyon niini. Ikasubo, wala kami makakita ug mga oso​—ang laing talan-awon  nga gidugokan pag-ayo sa mga turista sa Yellowstone. Unsay nahitabo sa mga oso?

Sulod sa katuigan ang panagdug-ol sa mga tawo ug mga oso didto miresulta sa pagkasamad o pagkamatay sa pipila ka turista. Ang kahimtang dili usab maayo alang sa mga oso. Busa sa sayong mga tuig sa 1970, gisirad-an sa National Park Service ang mga labayanag basura, sa ingon gilutas ang mga oso gikan sa pagsalig diha sa mga pagkaon nga iya sa tawo. Tungod niini nangadto sa lasang ang mga oso. Nagmalamposon ang programa. Ang mga oso namalik na sa naandang pagkaon, ug kini mas himsog. Apan, makahibalag gihapon kini ug mga turista sa pipila ka dapit, sama sa Fishing Bridge, diin ang mga tawo ug mga oso mangadto aron mokaon, matulog, ug mangisda.

Ang Fishing Bridge mao ang kataposan namong giadtoan. Didto namo nakita ang kataposan nga dakong sorpresa sa parke alang kanamo. Samtang naglantaw kami sa naputos sa niyebe nga taluktok sa Tetons tabok sa Yellowstone Lake​—ang kinadak-ang lanaw sa bukid sa Amerika del Norte—​sa daklit nagtuo kami nga atua kami sa amihanang Italya; ang lanaw ug ang palibot niini sama ka tahom sa alpino. Apan, kami walay nakitang mga oso.

Oras na aron mobiya sa Yellowstone. Ang kasinatian nakapatagbaw ug nakapalagsik kanamo. Ang among nakita labaw pa kay sa among gidahom.

[Footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 17]

Ang mga Sunog sa 1988

Sa kataposang bahin sa Hulyo ug Agosto sa 1988, ang gagmayng mga sunog sa Yellowstone kalit nga nahimong walo ka makadaot nga mga sunog nga dili masumpo sa tawo. Usa ka hinungdan mao ang hulaw, sanglit ang ting-init sa 1988 mao ang kinaugahan diha sa natala nga kasaysayan sa Yellowstone. Ang laing hinungdan mao ang kusog nga mga hangin. Mihuros sa 80 kilometros matag oras, gipakuyanap niini ang kalayo sa gilay-ong 20 kilometros matag adlaw. Paliron niini ang mga aligato ug mauna pa sa kalayo sa mga gilay-ong wala pa sukad masinati sa mga bombero. Kining mga aligatoha nagsugod ug laing mga sunog.

Sa kinapungkayan nga panahon niini, ang $120-milyones nga panlimbasog sa pagpalong sa kalayo naglangkit ug halos 10,000 ka bomberong sibilyan ug mga sundalo ug kapin sa 100 ka sakyanan sa bombero. Ang mga helikopter ug mga ayroplanong may mga tangke sa tubig mihulog ug mga 5 milyones ka litrong igpapalong sa kalayo ug 40 milyones ka litrong tubig. Gibalewala sa kalayo kining maong mga panlimbasog ug midasdas latas sa parke, nga hapit makasunog sa ubay-ubayng komunidad. Adlaw-adlaw dihay bagang aso nga nagpondo sa hangin. Sa hinapos nga bahin sa ting-init, ang parke maora nag natad nga panggubatan. Human masunog ang 600,000 ka ektarya nga lasang, pagkatungatunga pa sa Septiyembre napalong ang kalayo pinaagi sa bugnawng hangin, mga bagyo sa tinghunlak, ug hinayng ulan sa niyebe.

Ang sunog halos wala mag-apektar sa gidaghanon sa hayop, ug ang gidaghanon sa turista anam-anam nga miuswag sukad niadto. Sa dihang nahanaw ang aso, ang mga dahon sa tinghunlak mihatag ug kolor sa bag-ong talan-awon, ug sa tingpamulak namuswak pag-ayo ang ihalas nga mga bulak sa mga dapit nga walay nakit-ang nanubo kanhi. Sa mga tuig sukad sa sunog, ang kanhi nasunog nga mga dapit napuno na sa daghang bag-ong tubo nga mga kahoy.

[Mga hulagway sa panid 15]

Old Faithful

Ubos nga Busay

[Credit Line]

NPS Photo

[Hulagway sa panid 16, 17]

Firehole River

[Hulagway sa panid 17]

Morning Glory Pool

[Credit Line]

NPS Photo