Nag-ulan na Sab!

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA IRLANDIA

“Pastilan! Nag-ulan na sab!”

Nakasulti ka na bag ingon niana sukad? Pananglitan, unsa kaha kon mobisita ka sa usa ka maanindot nga dapit sa Atlantic Coast sa Irlandia sa tungatunga sa ting-init? Nagdahom ka tingali ug usa ka mainit, masanag nga adlaw aron malingaw sa maanindot nga talan-awon​—apan nasugamak hinuon ka sa kusog kaayong hangin ug pagbunok sa ulan. Sa panahong sama niana, dali ra natong makalimtan nga angay kitang magmapasalamaton sa ulan. Kon walay ulan, kita o ang maanindot nga talan-awon dili gayod maania dinhi!

Human maulani ang yuta, dili kalikayang moulan pag-usab, nga morag ang ulan dili mahurot. Sa unsang paagi posible kana? Tungod sa talagsaong sistema sa pagresiklo. Bisan ang mubong pagsubli sa tulo ka labing hinungdanong mga hugna niining nagahatag-kinabuhi nga sistema​—nga mao ang pag-alisngaw, pagpanibug-ok, ug pag-ulan​—makatug-an kanato nga kini dili kay sulagma nga kahikayan. Usa ka tinubdan nag-ingon nga kini maoy usa ka makuti-nga-pagkadisenyong proseso nga “nagalihok sumala sa makanunayon, dili-mausab-usab nga mga balaod.”

Pag-alisngaw

Duolan sa 97 porsiyento sa tubig sa yuta ang anaa sa kadagatan. Kadaghanan sa nahibiling bahin natigom diha sa dagkong mga yelo o napondo diha sa mga lanaw ug sa tubigong mga bahin sa yuta. Siyempre, ang tubig sa kadagatan dili mainom. Sa pagsubli sa pagtuaw sa naguol nga marinero diha sa balak nga “The Rime of the Ancient Mariner,” a diha sa kadagatan ang kahimtang maoy ‘tubig, tubig, bisan diin, apan walay bisan usa ka tulo nga mainom.’

Sa dili pa mainom ang tubig sa dagat, moagi una kini sa daghang nagkalainlain nga hugna. Una, kini moalisngaw nga mahimong gas, o water vapor. Kada tuig, ang kainit sa adlaw makahakot ug mga 400,000 ka kilometro kubikong tubig gikan sa yuta ug dagat ngadto sa atmospera. Sa karaang mga panahon, ang usa ka tawo nga ginganlag Elihu nagpasidungog sa Diyos nga maoy naghimo niining maong proseso, nga nag-ingon: “Siya naghakot ug mga tinulo sa tubig gikan sa dagat ug nagsala sa ulan gikan sa gabon nga iyang gihimo.”​—Job 36:​27, The New English Bible.

 Ang atmospera mismo maoy “usa ka sistema nga halos dili-katuohan ang kakomplikado” nga moabot ug kapin sa 400 ka kilometro paingon sa kawanangan. Ang atong tubig giresiklo diha sa 10 ngadto sa 20 kilometros ibabaw sa yuta. Kining dapita, nga gitawag ug troposphere, mao ang gihubit sa librong Our Fragile Water Planet ingong “rehiyon nga duol sa nawong sa yuta, ang dapit sa mga panganod, ulan, niyebe, bagyo, ug mga alimpulos.”

Kon mas init ang hangin, mas daghang tubig ang mapondo niini. Mao nga ang imong linabhan mas daling mauga diha sa init, hanginon nga adlaw. Ang atmospera diha sa tropikal nga mga rehiyon mao ang kinadaghanag tubig. Makapangutana ka tingali, ‘Sa unsang paagi mabalhin kining mga tubiga ngadto sa ubang mga dapit diin kini gikinahanglan?’ Pinaagi sa gamhanang mga sistema sa hangin nga naglibot sa globo. Kinaiyanhon kining nahimo tungod sa paagi sa pagtuyok sa yuta diha sa ehe niini ug tungod kay ang ubang mga bahin sa nawong sa yuta mas init kay sa uban, mao nga ang atmospera unoson kanunay.

Ang atong unoson nga atmospera adunay daghang hugpong sa hangin​—dagkong mga luna sa hangin nga susama ug temperatura. Unsa kini ka dagko? Mahimo kining mokobre ug luna nga moabot ug pipila ka kilometro kuwadrado. Ang mas init nga mga hugpong sa hangin naggikan sa Tropiko, ug ang mas bugnaw nga mga hangin naggikan sa mga rehiyon sa artiko o polo. Kining maong mga hugpong sa hangin nagsilbing dagkong mga tighakot ug tubig sa atmospera.

Ang laing obra maestra sa disenyo makita diha sa paglihok sa alisngaw diha sa atmospera. Ibalhin sa alisngaw ang kainit gikan sa mga dapit nga sobra ang kainit, sama diha sa Tropiko, ngadto sa mga dapit nga nanginahanglan ug kainit. Kay kon dili, ang ubang mga bahin sa yuta mosamot ka init.

 Pagpanibug-ok

Bisan pag mohimo ang alisngaw ug hinungdanong obra diha sa atmospera, dayag nga dili matubigan niini ang yuta kon magpabilin lang kini sa ibabaw. Pananglitan, ang atmospera ibabaw sa Sahara Desert dunay daghan kaayong kaumog, bisan pa niana ang maong rehiyon nagpabiling uga. Sa unsang paagi ang kaumog sa atmospera mobalik sa yuta? Una, kini manibug-ok, nga mahimong likido nga porma.

Lagmit nakakita ka na ug alisngaw nga manibug-ok diha sa banyo sa dihang ang init nga hangin gikan sa init nga shower modapat sa mas bugnaw nga bentana o salamin. Susama niana ang mahitabo sa dihang mous-os ang temperatura sa usa ka bahin sa hangin sa dihang kini mosaka ngadto sa mas bugnawng mga dapit. Unsay makapasaka sa hangin? Mahitabo kini sa dihang ang init nga hangin itulod paitaas sa mas dasok, mas bugnaw nga hangin. Usahay ang mga bukid maoy magduso sa hangin paitaas. Sa laing mga higayon, ilabina diha sa tropikal nga mga rehiyon, kini lagmit mapadpad ngadto sa mas taas nga dapit pinaagi sa mga convection current.

‘Apan,’ mangutana ka tingali, ‘unsay anaa sa atmospera nga makapatibug-ok sa alisngaw?’ Ang atmospera puno sa daghan kaayong gagmayng mga partikulo​—sama sa aso, abog, ug asin sa dagat. Sa dihang ang usa ka bahin sa hangin mobugnaw, ang alisngaw motibug-ok diha niining gagmitoyng mga uyok. Dayon ang gagmayng mga lagdo makita na ingong mga panganod.

Apan, kining tubiga dili dayon mahulog sa yuta. Ngano man? Kon buot hunahunaon, ang tubig maoy 800 ka pilo nga mas dasok kay sa hangin. Ang tubag mao nga ang matag lagdo diha sa panganod gamay ug gaan kaayo nga kini makalutaw diha sa mga sulog sa hangin. Si Elihu, nga gihisgotan ganina, nahingangha niining makaiikag nga bahin sa siklo sa tubig sa dihang siya naghisgot kon sa unsang paagi “ang mga panganod nagbitay sa ibabaw, usa ka katingalahang buhat sa hingpit nga katakos [sa Maglalalang].” (Job 37:​16, New English Bible) Dili ba makapahingangha ang pagkahibalo nga ang gamay, hunolhunol nga panganod nga naglutaw sa hangin ibabaw nimo mahimong adunay 100 ngadto sa 1,000 ka toneladang kaumog?

Pag-ulan

Daghang panganod ang dili gayod makapatunghag ulan. Sayon rang ipatin-aw kon sa unsang paagi ang tubig moabot sa atmospera ug kon sa  unsang paagi ang mga panganod molutaw diha sa langit. “Ang lisod,” matod pa sa usa ka magsusulat, “mao ang pagpatin-aw kon sa unsang paagi ang tubig mobalik” pag-usab.​—The Challenge of the Atmosphere.

Magkinahanglan kini ug “usa ka milyon o kapin pang mga lagdo sa panganod” aron makapatunghag usa ka tulo sa ulan. Morag walay tawo nga adunay makapatagbaw gayod nga tubag kon sa unsang paagi kining gagmitoyng naglutaw nga mga lagdo sa panganod mahimong usa ka bilyon ka tonelada o kapin pa nga tubig nga matagak sa yuta kada minuto sa matag adlaw. Magsagol ba ang gagmitoyng mga lagdo sa panganod aron mahimong mas dagkong mga tulo sa ulan? Usahay mao kana ang mahitabo. Tungod niana moulan diha sa mga dapit nga sama sa Tropiko. Apan dili ikapatin-aw niini “ang tanghaga kon sa unsang paagi moulan” diha sa mga dapit nga sama sa Atlantic Coast sa Irlandia.

Didto, ang gagmitoyng mga lagdo sa panganod dili lamang magsagol aron mahimong mas dagkong mga tulo sa ulan. Pinaagi sa mga proseso nga wala masabti sa bug-os, kini mapormang gagmay nga mga kristal nga yelo. Kini magsagol aron mahimong “usa sa labing maanindot nga obra maestra sa kinaiyahan”​—ang snowflake o tipik sa niyebe. Samtang magkadagko ug magkabug-at ang mga snowflake, dili na kini mapadpad sa nagsaka nga mga sulog sa hangin ug mosugod kini sa pagpangatagak sa yuta. Kon bugnaw kaayo, matagak kini ingong niyebe​—nga bilyonbilyon niini mahulog ingong kasarangang taligsik sa niyebe. Apan kon kini mahulog agi sa usa ka lut-od sa init nga hangin, ang mga snowflake matunaw ug mahimong mga tulo sa ulan. Busa ang niyebe dili kay mibagtok nga ulan. Hinunoa, labing menos diha sa bugnawng mga rehiyon, ang kadaghanang ulan magsugod ingong niyebe, ug dayon matunaw sa dihang mahulog kini sa yuta.

Busa human sa panaw nga lagmit may gilay-ong libolibo ka kilometro, nga naglakip sa makuti nga proseso nga wala pa masabti sa bug-os, ang ulan mobalik. Tinuod, matag karon ug unya mahimong baldahon niini ang imong personal nga mga plano ug mga trabaho. Apan tungod niining talagsaong kahikayan dili mahurot ang atong suplay sa tubig. Oo, ang ulan usa gayod ka panalangin. Busa tingali sa sunod higayon nga modapat ang ulan sa imong nawong, mas makiling ka sa pagpabili ning maong gasa gikan sa Diyos.

[Footnote]

[Kahon/Diagram sa panid 14]

Kon sa Unsang Paagi Naporma ang mga Ulan nga Yelo

“Ang ulan nga yelo,” matod sa librong Weather, “maoy panalagsang resulta sa dagko, unoson nga mga dag-om.” Sa dihang ang mga lagdo sa panganod motibug-ok diha sa gagmitoyng uyok sa mga panganod nga liti, kini usahay madala sa kusog nga mga hangin nga mopaibabaw, nga magpadpad niini ngadto sa mas taas, kamig nga mga bahin sa panganod. Dinhi niining kamig nga mga temperatura, ang ubang mga lagdo motibug-ok diha sa unang hugna sa tulo sa ulan ug mobagtok dayon. Kining prosesoha masubli sa makadaghan, nga ang nabagtok nga tulo sa ulan mopaibabaw ug mopaubos ug mogawas sa nabagtok nga lut-od. Sa matag higayon, ang nabagtok nga tulo sa ulan masapawan ug bag-ong lut-od sa yelo, nga mag-anam ka bug-at, nga makapormag mga lut-od nga sama nianang sa sibuyas bombay. Sa ngadtongadto, kini mobug-at pag-ayo nga kini dili na mapadpad sa hangin nga mopaibabaw diha sa panganod ug matagak sa yuta ingong solido, ulan nga yelo nga atong nahibaloan. “Usahay,” matod sa Atmosphere, Weather and Climate, “ang mga ulan nga yelo dagko kaayo, nga motimbang hangtod ug 0.76 kilos ang matag usa.”

[Diagram]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

ulan nga yelo

↑ init nga hangin nga mopaibabaw

lebel sa pagkamig .........................

↓ init nga hangin nga mopaubos

[Kahon/Mga hulagway sa panid 15]

Nahibalo Ka Ba?

Sa aberids, ang tubig nga anaa sa atmospera sa tibuok kalibotan maoy igo na alang sa mga napulo ka adlaw nga suplay sa ulan.

Ang mga kilat ug dalugdog sa ting-init makapagula ug sama ka daghang enerhiya sa dose ka bomba nga gihulog sa Hiroshima sa Gubat sa Kalibotan II. Mga 45,000 ka kilat ug dalugdog ang mahitabo sa tibuok kalibotan kada adlaw.

Ang atmospera sa panguna wala inita pinaagi sa direktang kainit sa adlaw. Kadaghanan sa maong enerhiya nga kainit molapos sa atmospera. Ang atmospera gipainit pinaagi sa enerhiya nga ibalik ngadto sa atmospera gikan sa gipainit nga nawong yuta.

Ang tubig mao ang bugtong substansiya nga makaplagan sa yuta nga naglungtad diha sa usa ka dapit sa tulo ka nagkalainlaing matang​—solido, likido, ug gas.

Ang gabon maoy usa lamang ka panganod nga maporma sa lebel sa yuta.

[Diagram/Mga hulagway sa panid 16, 17]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Anaa sa kadagatan ang 97 porsiyento sa tubig sa yuta

Ang kainit gikan sa adlaw mopaalisngaw sa tubig

Ang alisngaw motibug-ok ug mapormang panganod

Ang mga panganod mopagawas sa kaumog pinaagi sa pag-ulan

Mga tulo sa ulan ug mga snowflake