Si Moises—Tinuod nga Persona o Tumotumo Lamang?

SI Moises gipanganak nga gihulga sa kamatayon. Ang iyang katawhan maoy pundok sa tiglibodlibod nga mga pamilya nga mipuyo sa Ehipto uban sa ilang amahan nga si Jacob o Israel, aron makaikyas sa gutom. Sa daghang katuigan malinawon silang nagpuyo uban sa ilang Ehiptohanon nga mga silingan. Apan unya nahitabo ang makahahadlok nga kausaban sa kahimtang. Usa ka tinahod nga taho sa kasaysayan ang nag-ingon: “Mitungha sa ibabaw sa Ehipto ang usa ka bag-ong hari . . . Ug siya miingon sa iyang katawhan: ‘Tan-awa! Ang katawhan sa mga anak sa Israel mas daghan ug mas gamhanan kay kanato. Umari kamo! Makiglabot kita kanila nga malansison, kay basin sila modaghan.’” Unsay ilang plano? Ang pagsumpo sa pagdaghan sa populasyon sa mga Israelinhon pinaagi sa “mabug-at nga pag-ulipon” kanila ug unya pinaagi sa pagmando sa Hebreohanong mga mananabang sa pagpatay sa mga batang lalaki nga ipanganak. (Exodo 1:8-10, 13, 14) Tungod sa pagkamaisogon sa ilang mga mananabang nga wala mosunod sa mando, midaghan gihapon ang mga Israelinhon. Busa, ang hari sa Ehipto milagda: “Ang tanang bag-ong nahimugso nga anak nga lalaki inyong isalibay sa suba sa Nilo.”​—Exodo 1:22.

Usa ka Israelinhong magtiayon, si Amram ug Jokebed, “wala mahadlok sa mando sa hari.” (Hebreohanon 11:23) Si Jokebed nanganak ug usa ka batang lalaki nga sa ulahi gibatbat ingong “matahom gayod sa atubangan sa Diyos.” a (Buhat 7:20) Mahimong ilang nasabtan nga kadtong bataa giuyonan sa Diyos. Bisan pa, wala nila itugyan ang ilang anak aron patyon. Bisan pag nameligro ang ila mismong kinabuhi, sila mihukom sa pagtago kaniya.

Human sa tulo ka bulan, ang mga ginikanan ni Moises dili na makatago kaniya. Kay wala nay laing kapaingnan, sila milihok. Si Jokebed nagbutang sa masuso sa usa ka arka nga ginama sa papiro ug siya gipalutaw sa Suba sa Nilo. Nga wala lamang masayod niana, iyang gilansad siya aron mahimong usa ka inilang tawo sa kasaysayan!​—Exodo 2:​3, 4.

Katuohan ba ang Maong mga Hitabo?

Daghang eskolar karon nag-isip nga kadtong mga hitaboa maoy mugna lamang sa hunahuna ug sila dili motuo niana. “Ang kamatuoran mao,” nag-ingon ang Christianity Today, “walay usa ka tipik nga arkeolohikanhong ebidensiya ang nakaplagan bahin sa [mga katuigan] sa pagpuyo sa mga anak sa Israel sa Ehipto.” Bisan pag walay direktang pisikal nga pamatuod, adunay dako nga dili-direktang ebidensiya nga ang asoy sa Bibliya katuohan. Sa iyang librong Israel in Egypt, ang nagtuon bahin sa karaang Ehipto nga si James K. Hoffmeier nag-ingon: “Ang nahipos nga arkeolohikanhong impormasyon  tin-awng nagpasundayag nga ang Ehipto kanunayng giduaw sa mga katawhan gikan sa mga nasod nga nag-ulot sa silangang Mediteranyo, ilabina tungod sa mga suliran sa klima nga miresulta sa hulaw . . . Busa, sulod sa yugtong gikan sa 1800 hangtod 1540 W.K., ang Ehipto maoy madanihong dapit mao nga nanglalin didto ang tigsultig-Semitiko nga katawhan sa kasadpang Asia.”

Dugang pa, dugay nang giila nga ang pagbatbat sa Bibliya bahin sa pagpangulipon sa Ehipto maoy husto. Ang librong Moses​—A Life nagtaho: “Ang asoy sa Bibliya bahin sa pagdaogdaog sa mga Israelinhon daw gipamatud-an sa gikopya kanunay nga dibuho sa lubong sa karaang Ehipto diin ang paggamag mga tisa pinaagi sa usa ka pundok sa mga ulipon gihulagway nga detalyado kaayo.”

 Ang pagbatbat sa Bibliya sa gamay nga arka nga gigamit ni Jokebed dunay kamatuoran usab. Ang Bibliya nag-ingon nga kadto ginama sa papiro, nga, sumala sa Commentary ni Cook, “kasagarang gigamit sa mga Ehiptohanon alang sa gaan ug tulin nga mga sakayan.”

Bisan pa niana, dili ba lisod tuohan nga ang usa ka pangulo sa nasod momando nga ang mga masuso mapintasong patyon? Ang eskolar nga si George Rawlinson nagpahinumdom kanato: “Ang pagpatay sa mga masuso . . . kaylap nga nahitabo sa nagkalainlaing mga panahon ug mga dapit, ug giisip nga ordinaryong butang.” Sa pagkatinuod, dili lisod ang pagpangitag susamang mga pananglitan sa mapintas nga pagpamatay sa atong modernong panahon. Ang asoy sa Bibliya tingali makapatugaw sa hunahuna, apan kini katuohan kaayo.

Gisagop sa Panimalay ni Paraon

Ang sangpotan sa masuso ni Jokebed wala ipamasin. Iyang ‘gibutang [ang arka] sa taliwala sa mga tangbo sa tampi sa suba sa Nilo.’ Lagmit kadto maoy usa ka dapit diin iyang gilaoman nga kadto makaplagan. Kadto ang dapit nga kanunayng adtoan sa anak babaye ni Paraon aron maligo. b​—Exodo 2:2-4.

Ang gamay kaayong arka daling nakita. “Sa dihang kini gibuksan [sa anak babaye ni Paraon] iyang nakita ang bata, ug ania, ang bata naghilak. Niana siya naluoy kaniya, bisan tuod siya miingon: ‘Usa kini sa mga anak sa mga Hebreohanon.’” Busa ang Ehiptohanong prinsesa mihukom sa pagsagop kaniya. Bisan kon unsang ngalan ang gihatag kaniya sa iyang mga ginikanan sa sinugdan, kadto dugay nang nahikalimtan. Karon siya nailhan sa tibuok kalibotan sa ngalan nga gihatag kaniya sa nagsagop kaniya​—si Moises. c​—Exodo 2:5-10.

Apan dili ba katingad-anan kaayo nga sagopon sa usa ka Ehiptohanong prinsesa ang maong bata? Dili, kay ang Ehiptohanong relihiyon nagtudlo nga ang malulotong mga buhat maoy kinahanglanon aron makasulod sa langit. Bahin sa pagsagop mismo, ang arkeologo nga si Joyce Tyldesley nag-ingon: “Managsama ang Ehiptohanong mga babaye ug mga lalaki. Gipahimuslan nila ang samang legal ug ekonomikanhong mga katungod, labing menos sa teoriya, ug . . . ang mga babaye mahimong adunay mga sinagop.” Ang usa ka karaang papiro nga dokumento bahin sa pagsagop nagpamatuod nga ang usa ka Ehiptohanong babaye nagsagop sa iyang mga ulipon. Bahin sa pagkuha sa inahan ni Moises ingong iwa, ang The Anchor Bible Dictionary nag-ingon: “Ang pagsuhol sa tinuod nga inahan ni Moises sa pag-atiman kaniya . . . magpahinumdom sa susamang mga kahikayan diha sa mga kontrata sa pagsagop sa Mesopotamia.”

Karon nga gisagop na siya, ang Hebreohanong kagikan ni Moises itago ba kaniya ingong mangil-ad nga sekreto? Daw ingon niana ang pagpasundayag sa pipila ka pelikula sa Hollywood. Lahi ang gipaila sa Kasulatan. Maalamong gihikay sa iyang igsoong babaye nga si Miriam nga si Moises atimanon sa iyang inahang si Jokebed. Segurado nga ang kamatuoran dili itago sa maong diyosnong babaye gikan sa iyang anak! Ug sanglit sa karaang panahon ang mga bata kasagarang pasusohon sa ubay-ubay nga katuigan, si Jokebed may dakong higayon nga tudloan si Moises bahin sa ‘Diyos ni Abraham, Isaac, ug Jacob.’ (Exodo 3:6) Ang maong espirituwal nga pundasyon nakatabang pag-ayo kang Moises, kay sa dihang siya gihatag na ngadto sa anak babaye ni Paraon, “si Moises natudloan sa tanang kaalam sa mga Ehiptohanon.” Ang pangangkon sa historyanong si Josephus nga si Moises nakabaton sa ranggong heneral sa usa ka gubat batok sa Etiopia dili kapamatud-an. Hinunoa, ang Bibliya nag-ingon nga si Moises “gamhanan sa iyang mga pulong ug mga buhat.” d​—Buhat 7:22.

Pag-edad ug 40 anyos, si Moises lagmit andam na nga mahimong inilang pangulo sa Ehipto. Makaangkon siyag gahom ug bahandi kon siya magpabilin sa panimalay ni Paraon. Unya may usa ka hitabo nga nag-usob sa iyang kinabuhi.

 Nadestiyero sa Midian

Usa ka adlaw si Moises ‘nakakita sa usa ka Ehiptohanon nga naghampak sa usa ka Hebreohanon nga usa sa iyang mga igsoon.’ Sulod sa daghang katuigan, napahimuslan ni Moises ang mga bentaha isip Hebreohanon ug isip Ehiptohanon. Apan ang pagkakita sa usa ka kaubang Israelinhon nga gibunalan​—nga posibleng moresulta sa kamatayon—​nagtukmod kang Moises sa paghimog talagsaong desisyon. (Exodo 2:11) Siya “midumili nga tawgong anak sa anak nga babaye ni Paraon, nga mipalabi nga daogdaogon uban sa katawhan sa Diyos.”​—Hebreohanon 11:​24, 25.

Dinalian ug desididong milihok si Moises: “Iyang gipatay ang Ehiptohanon ug gitagoan siya sa balas.” (Exodo 2:12) Dili kadto buhat sa tawo nga “daling mosilaob ang kasuko,” sumala sa gipatuo sa usa ka kritiko. Lagmit kadto maoy usa ka buhat sa pagtuo​—bisan pag nasayop​—bahin sa saad sa Diyos nga ang Israel pagaluwason gikan sa Ehipto. (Genesis 15:​13, 14) Tingali si Moises sa kainosente nagtuo nga ang iyang mga buhat moaghat sa iyang katawhan sa pagrebelde. (Buhat 7:25) Sa iyang kahiubos, hinunoa, ang iyang isigka-Israelinhon wala moila sa iyang pagkapangulo. Sa dihang ang balita bahin sa pagpatay nakaabot kang Paraon, si Moises napugos sa pagkalagiw ug unya nahimong destiyero. Mipuyo siya sa Midian, nga naminyo sa usa ka babaye nga ginganlag Zipora, ang anak babaye sa usa ka pangulo sa tiglibodlibod nga tribo nga ginganlag Jetro.

Sulod sa 40 ka dugayng katuigan, si Moises nagkinabuhi ingon nga yanong magbalantay sa karnero, nga nagun-ob ang iyang paglaom nga mahimong manluluwas. Usa ka adlaw, hinunoa, iyang gidala ang mga panon ni Jetro ngadto sa usa ka dapit duol sa Bukid sa Horeb. Ang manulonda ni Jehova nagpakita kang Moises didto sa usa ka nagdilaab nga tunokong tanom. Hulagwaya ang talan-awon: “Pagawason mo ang akong katawhan nga mga anak sa Israel gikan sa Ehipto,” misugo ang Diyos. Apan sa dihang si Moises mitubag siya nag-ukon-ukon, maulawon, walay pagsalig sa kaugalingon. “Kinsa ba ako,” siya nangaliyupo, “aron ako moadto kang Paraon ug aron akong pagawason ang mga anak sa Israel gikan sa Ehipto?” Gipadayag pa gani niya ang usa ka depekto nga wala ihulagway nga tin-aw sa pipila ka tiggamag pelikula: Lagmit siya nganga nga mosulti. Pagkalahi ni Moises gikan sa mga bayani sa karaang mga kasugiran! Ang iyang 40 ka tuig nga pagkamagbalantay naghimo kaniyang mapaubsanon ug malumo. Bisan pag si Moises walay pagsalig sa kaugalingon, ang Diyos masaligon nga siya andam na nga mahimong pangulo!​—Exodo 3:1–​4:20.

Pagkaluwas Gikan sa Ehipto

Si Moises mibiya sa Midian ug miatubang kang Paraon, nga mapugsanong mihangyo nga ang katawhan sa Diyos pagawason. Sa dihang ang magahiong hari wala mosugot, ang napulo ka malaglagong mga hampak gipadangat sa Ehipto. Ang  ikanapulo ka hampak miresulta sa pagkamatay sa panganay sa Ehipto, ug ang naparot nga Paraon sa kataposan nagpagawas sa mga Israelinhon.​—Exodo, mga kapitulo 5-13.

Kining mga hitaboa nahibaloan kaayo sa kadaghanang magbabasa. Apan ang bisan hain ba niana makasaysayanhon? Mangatarongan ang pipila nga sanglit ang Paraon wala hinganli, ang asoy maoy tumotumo. e Bisan pa niana, si Hoffmeier, nga gikutlo sayosayo, nag-ingon nga ang Ehiptohanong mga eskriba sagad nagtuyo sa dili paglakip sa mga ngalan sa mga kaaway ni Paraon. Siya nangatarongan: “Seguradong ang mga historyano dili moingon nga ang militaryong pag-atake ni Thutmose III sa Megido dili uyon sa kasaysayan tungod kay ang mga ngalan sa Kades ug Megido wala itala.” Si Hoffmeier nag-ingon nga ang Paraon wala nganli tungod sa “maayo nga relihiyosong mga hinungdan.” Sa usa ka bahin, pinaagi sa dili pagngalan sa Paraon, ang asoy naghatag ug pagtagad sa Diyos, dili sa Paraon.

Bisan pa niana, ang mga kritiko mosinta sa ideya bahin sa paggula sa daghan kaayong Hudiyo gikan sa Ehipto. Ang eskolar nga si Homer W. Smith nangatarongan nga ang maong paggula sa daghan kaayong tawo “seguradong mabaniog diha sa kasaysayan sa Ehipto o Sirya . . . Mas lagmit nga ang kasugiran bahin sa pagpanggula maoy tinuis ug hinandurawng asoy sa paggula sa pipila ra ka sakop gikan sa Ehipto ngadto sa Palestina.”

Tinuod, walay nakaplagan nga talaan sa Ehipto  bahin niining hitaboa. Apan ang mga Ehiptohanon tinong dili molikay sa pag-usob sa mga talaan sa kasaysayan kon ang kamatuoran maoy makauulaw o batok sa ilang politikanhong intereses. Sa dihang si Thutmose III nahimong magmamando, iyang gisulayan ang pagpala sa handomanan sa iyang gisundang magmamando, si Hatshepsut. Matod sa nagtuon bahin sa karaang Ehipto nga si John Ray: “Ang mga sinulat bahin kaniya gipala, ang iyang mga obelisko gilibotan ug paril, ug ang iyang mga monyumento gikalimtan. Ang iyang ngalan dili na makita sa ulahing mga talaan.” Ang susamang mga paninguha nga usbon o itago ang makauulawng mga hitabo nahitabo gani sa modernong panahon.

Bahin sa pagkawalay arkeolohikanhong ebidensiya sa pagpuyo sa kamingawan, kinahanglang hinumdoman nato nga ang mga Hudiyo maoy tiglibodlibod nga katawhan. Wala sila magtukod ug mga siyudad; wala sila mananom ug mga tanom nga pagkaon. Gituohan nga mga tunob lang nila ang ilang gibilin. Bisan pa niana, ang makapakombinsir nga ebidensiya bahin sa maong pagpuyo makaplagan diha sa Bibliya mismo. Gihisgotan kana sa maong tibuok nga sagradong basahon. (1 Samuel 4:8; Salmo 78; Salmo 95; Salmo 106; 1 Corinto 10:1-5) Mahinungdanon nga si Jesu-Kristo nagpamatuod usab nga ang mga hitabo sa kamingawan tinuod nga nahitabo.​—Juan 3:14.

Nan, sa walay duhaduha ang asoy sa Bibliya bahin kang Moises maoy katuohan, matinud-anon. Bisan pa niana, siya nabuhi dugay na kaayo kanhi. Unsay epekto ni Moises diha sa imong kinabuhi karong adlawa?

[Mga footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 5]

Pagluwas Kang Moises​—Usa ka Paganong Kasugiran?

Moingon ang mga kritiko nga ang pagkaluwas ni Moises gikan sa Suba sa Nilo daw susama sa karaang kasugiran ni Haring Sargon sa Akkad​—usa ka estorya nga ang pipila nag-ingon nga nauna pa sa estorya ni Moises. Naghisgot usab kini bahin sa usa ka masuso sulod sa usa ka bukag nga giluwas gikan sa usa ka suba.

Hinuon, ang kasaysayan adunay daghang nagkaatol nga mga panghitabo. Ug ang pagbutang sa usa ka masuso sa usa ka suba mahimong dili gayod talagsaon. Nag-ingon ang Biblical Archaeology Review: “Angay natong matikdan nga ang Babilonya ug Ehipto maoy mga kultura nga duol sa suba ug ang pagbutang sa masuso sa usa ka bukag nga dili masudlan ug tubig mas nahiangay nga paagi sa paglabay ug masuso kay sa paglabog niana sa tumpok sa basurahan, nga mas kasagaran. . . . Ang estorya sa nakaplagan nga masusong gilabay nga nahimong inila tingali maoy usa ka ideya sa kasugiran, apan segurado nga ingon niana tungod kay kini estorya nga kanunayng mahitabo sa tinuod nga kinabuhi.”

Diha sa iyang librong Exploring Exodus, si Nahum M. Sarna nag-ingon nga bisan pag adunay mga kaamgiran, ang estorya sa pagkatawo ni Moises nalahi sa “Kasugiran ni Sargon” sa “daghang talagsaong paagi.” Busa ang mga pangangkon nga ang asoy sa Bibliya gikuha gikan sa usa ka paganong kasugiran dili katuohan.

[Kahon/Hulagway sa panid 8, 9]

Kinsay Nagsulat sa Unang Lima ka Basahon sa Bibliya?

Sumala sa naandan, si Moises giila nga awtor sa unang lima ka basahon sa Bibliya, nga gitawag ug Pentateuko. Mahimong gikuha ni Moises ang pipila niya ka impormasyon gikan sa unaunang tinubdan sa kasaysayan. Apan ang daghang kritiko nagtuo nga dili si Moises ang nagsulat sa Pentateuko. “Busa mas hayag pa kay sa adlaw sa udtong tutok nga si Moises dili maoy nagsulat sa Pentateuko,” nagpatuo ang pilosopong si Spinoza sa ika-17ng siglo. Sa ulahing katunga sa ika-19ng siglo, ang Alemang eskolar nga si Julius Wellhausen nagpabantog sa “dokumentaryo” nga teoriya​—nga ang mga basahon ni Moises maoy kombinasyon sa mga sinulat sa ubay-ubayng awtor o mga tem sa mga awtor.

Miingon si Wellhausen nga ang usa ka awtor kanunayng naggamit sa personal nga ngalan sa Diyos, si Jehova, ug busa siya gitawag nga J. Ang lain, nga gianggaan ug E, nagtawag sa Diyos nga “Elohim.” Ang lain, si P, gituohang nagsulat sa kalagdaan bahin sa saserdote diha sa Levitico, ug ang lain pa, nga gitawag ug D, nagsulat sa Deuteronomio. Bisan pag ang pipila ka eskolar nagdawat niining teoriyaha sa daghang dekada, ang librong The Pentateuch, ni Joseph Blenkinsopp, nagtawag sa pangagpas ni Wellhausen nga usa ka teoriya nga “dili lig-on.”

Ang librong Introduction to the Bible, ni John Laux, nagpatin-aw: “Ang Dokumentaryo nga Teoriya gipalig-on binase sa kinaugalingong mga pangangkon o bug-os nga bakak. . . . Kon tinuod pa ang mapig-otong Dokumentaryo nga Teoriya, ang mga Israelinhon maoy mga biktima unta sa kataw-anang panglansis sa dihang sila misugot sa lisod nga tahas sa pagkinabuhi nga nahiuyon sa Balaod. Kadto unta ang kinadak-ang panglimbong nga nahimo sukad sa kasaysayan sa kalibotan.”

Ang laing argumento mao nga ang mga kalainan sa estilo sa pagsulat sa Pentateuko maoy ebidensiya nga daghan ang awtor niini. Bisan pa niana, si K. A. Kitchen nag-ingon diha sa iyang librong Ancient Orient and Old Testament: “Ang mga kalainan sa estilo sa pagsulat walay kahulogan, ug nagpabanaag sa mga kalainan sa linaing ulohan nga gihisgotan.” Ang susamang mga kalainan sa estilo makaplagan usab “diha sa karaang mga teksto nga sa walay duhaduha gisulat sa usa lamang ka awtor.”

Ilabinang mahuyang ang argumento nga ang paggamit ug nagkalainlaing ngalan ug mga titulo alang sa Diyos maoy ebidensiya bahin sa daghang awtor. Sa usa lang ka gamayng bahin sa basahong Genesis, ang Diyos gitawag “ang Labing Hataas nga Diyos,” “Magmumugna sa langit ug sa yuta,” “Soberanong Ginoong Jehova,” “Diyos sa panan-aw,” “Diyos nga Labing Gamhanan,” “Diyos,” “ang matuod nga Diyos,” ug “ang Maghuhukom sa tibuok yuta.” (Genesis 14:​18, 19; 15:2; 16:13; 17:​1, 3, 18; 18:25) Nagkalainlain bang mga awtor ang nagsulat sa matag usa niining mga tekstoha sa Bibliya? O unsa na man ang bahin sa Genesis 28:​13, diin ang mga terminong “Elohim” (Diyos) ug “Jehova” gigamit nga nag-uban? Duha ba ka awtor ang nagtinabangay sa pagsulat nianang usa ka bersikulo?

Ang kahuyang sa maong pangatarongan ilabinang dayag kon ipadapat sa usa ka sinulat sa atong panahon. Sa usa ka bag-ong libro bahin sa Gubat sa Kalibotan II, ang chancellor sa Alemanya gitawag ug “Führer,” “Adolf Hitler,” ug yanong “Hitler” diha sa pipila lang ka panid. May mangahas ba sa pag-ingon nga kini ebidensiya bahin sa tulo ka nagkalainlaing mga awtor?

Bisan pa niana, ang mga kausaban sa mga teoriya ni Wellhausen padayong nagdaghan. Apil niana mao ang teoriya nga giduso sa duha ka eskolar bahin sa gitawag nga J nga awtor. Wala lang nila isalikway nga kadto mao si Moises kondili gipahayag usab nila nga “ang J maoy usa ka babaye.”

[Hulagway]

Si Moises mapaubsanong nagsulat bahin sa iyang kapakyasan sa paghatag ug himaya sa Diyos

[Hulagway sa panid 7]

Ehiptohanong dibuho diha sa lubong bahin sa mga ulipon nga naggamag mga tisa

[Credit Line]

Erich Lessing/Art Resource, NY