Ang Kalisod sa Pagtagog Kompidensiyal nga mga Impormasyon—Ikaw Nalangkit!

Nakasulay ka na bag sulbad ug anagram o pagpormag laing pulong gikan sa usa ka pulong o mga pulong? Nakapalit ka bag butang pinaagig Internet o nakagamit ug kompiyuter aron makita ang dagan sa imong kuwarta sa bangko? Kon mao, nakasulod ka sa kalibotan sa pagtagog mensahe pinaagig mga code, cipher, encryption, ug decryption.

KANIADTO ang mga gobyerno, embahador, espiya, ug militar naggamit ug sekretong mga code o sistema sa mga letra, numero o simbolo. Apan dili na karon. Sa dihang naimbento ang mga kompiyuter ug Internet, ang hinungdanong kompidensiyal nga mga impormasyon sagad gitago sa daghang paagi, lakip ang paggamit ug mga password matag higayong buksan ang kompiyuter. Oo, ang pagtago ug kompidensiyal nga impormasyon dako kaayog bahin sa kinabuhi.

Busa kita makapangutana: Makawat ba sa uban ang akong kompidensiyal nga mga impormasyon? May mahimo ba ako aron dili kini makawat? Sa dili pa nato tagdon kining mga pangutanaha, palandonga ang dugay nang pagtigiay sa mga tighimog code ug sa mga tighubad niini—usa ka panagtigi nga sama ka daan sa pagkaimbento sa pagsulat.

Sekretong mga Sinulat

Ang usa ka matang sa sekreto nga pagsulat nga dugayng gigamit kaniadto mao ang steganography, o “tinakpan nga sulat.” Ang steganography gamiton sa pagtago ug mga mensahe. Ang karaang historyano nga si Herodotus nag-asoy nga nakakita ang usa ka gidestiyero nga Grego nga nangandam ang Persia sa pag-atake sa iyang yutang natawhan. Aron mapasidan-an ang iyang kataginasod, siya nagsulat ug mensahe diha sa tinabas nga mga tabla ug giespirmahan kini  aron matakpan ang mensahe, usa ka kalaki nga gigamit usab sa karaang mga Romano. Sumala pa kang Herodotus, tungod sa gihimo niining tawhana, si Haring Xerxes sa Persia nakurat kon nganong nahibaloan ang iyang giplano nga pag-atake, ug napildi hinuon ang iyang kasundalohan.

Ang steganography karon naggamit ug microdot ug papel usab nga dunay hanap kaayo nga disenyo ug mga larawan aron dili masundog sa uban. Sa ikaduhang gubat sa kalibotan, ang microdot nga gigamit maoy usa ka letrato nga gipagamyan nga sama ka gamay sa tuldok. Aron makita kini, ang tuldok padak-on lang. Karon, gisundog kini sa mga tawo nga namaligyag ilegal nga pornograpiya. Pinaagig programa sa kompiyuter, ilang tagoan kining maong mga larawan diha sa dili law-ay nga mga hulagway, text, o mga sound file diha sa kompiyuter.

Sanglit ang kompidensiyal nga mensahe gisekreto man, ang steganography dili makapameligro sa nagpadala sa mensahe o sa nagdawat sa mensahe. Sa laing bahin, kon madiskobrehan ang mensahe, kini mabasa—gawas kon kini gisulat usab pinaagig linain nga code.

Pagtago sa Kahulogan

Ang cryptology, o “tinagong pulong,” mao ang siyensiya sa pagtipig sa kompidensiyal nga mga komunikasyon pinaagi sa pagtago, dili sa mensahe, kondili sa kahulogan niini. Nalangkit niini mao ang paglahugay ug paghan-ay sa impormasyon sumala sa gikauyonang sistema sa mga lagda sa sekretong paagi sa pagsulat, busa ang mga tawo nga nahibalo niini mao lang ang makabasa sa mensahe.

Gitagoan sa karaang mga taga-Sparta ang ilang mga mensahe pinaagi sa usa ka simpleng gamit nga gitawag ug scytale. Ihugot paglikit sa magsusulat sa mensahe ang tinabas nga panit sa mananap nga paespayral diha sa sungkod-sungkod ug dayon sulatan niya kinig mensahe. Kon badbaron ang tinabas nga panit, makita nga kini gisulatan ug mga letra nga morag walay kahulogan. Apan kon ilikit kini sa nakadawat niini diha sa laing sungkod-sungkod nga samag gidak-on sa orihinal nga sungkod-sungkod, iyang nang mabasa ang mensahe. Usahay aron dili masakpan, ibali kini pagbakos sa mensahero aron matago ang mga letra.

Giingon nga gitago ni Julius Caesar ang iyang mensahe sa gubat pinaagig cipher—pagpuli sa matag letra ug laing letra diha sa alpabeto nga tagtulo ka letra ang lak-ang. Sa ato pa, ang a mahimong d, ang b mahimong e, ug padayon.

Napauswag ug maayo sa Renaissance sa Uropa ang cryptography. Ang usa sa mga tawo nga nagpauswag niini mao si Blaise de Vigenère, usa ka Pranses nga diplomata nga natawo sa 1523. Naghimo si Vigenère ug cipher nga naglangkit ug pagkambiyo ug mga alpabeto dihang maghimo ug tinagong mensahe. Ang iyang teknik gitawag nga “dili gayod mabasa o masabtan nga tinagong mensahe” (le chiffre indéchiffrable). Bisan pa niana, kon dunay maimbento nga bag-ong mga paagi sa pagtago ug mensahe, may maimbento usab nga paagi sa pagbasa ug pagsabot niana. a

Pananglitan, sa dihang gianalisar sa mga eskolar ang Koran, nga gisulat sa Arabiko, ilang napanid-an nga dunay pipila ka letra nga daghang beses makita kay sa uban, nga susama sa ubang mga pinulongan usab. Tungod niini naimbento ang usa ka importante nga himan sa cryptography nga gitawag ug frequency analysis, nga makabutyag sa tinagong kahulogan sa tagsatagsa ka letra ug hugpong sa mga letra diha sa usa ka ciphertext pinaagi sa pag-ihap kon kapila mitungha ang maong letra.

Sa katuigan sa 1400, ang cryptography maoy naandang gigamit sa mga embahador nga taga-Uropa. Apan dili gayod segurado nga walay makasabot niini. Pananglitan, nabadbad sa Pranses nga si François Viète ang mga code sa palasyo sa Espanya. Dugang pa, malamposon kaayo siya sa pagbutyag niini nga ang nasagmuyo nga King Philip II miingon nga si Viète nakigkunsabo sa Yawa  ug nga siya kinahanglang husayon sa hukmanang Katoliko!

Ang Teknolohiya Gigamit sa Pagtago ug Sekretong Impormasyon

Ang katuigan sa 1900, ilabina ang duha ka gubat sa kalibotan, nagpamoderno sa cryptography nga naggamit ug modernong mga kasangkapan, sama sa German Enigma, nga susamag makenilya. Dihang ang operitor magtayp ug mensahe, usbon kini sa Enigma ngadto sa usa ka tinagong mensahe. Ang hubaronon nga mensahe ipadala pinaagig Morse code ug hubaron sa laing Enigma. Bisan pa niana, tungod sa sayop ug sa kadanghag sa gikapoy na kaayong mga operitor, makakuha na hinuon ug ideya ang mga tighubad sa code kon unsa ang mensahe.

Karon nga kompiyuter na ang gigamit sa kalibotan, ang mga rekord sa bangko, pagpadalag kuwarta, ug ang mga bayranan, maingon man ang mga rekord sa ospital, kompaniya, ug gobyerno, gitipigan pinaagi sa paggamit ug mga code. Sa baylo, ang tinagong impormasyon hubaron niadtong makamao niana aron mahibaloan ang orihinal nga impormasyon.

Agig pagtandi, ang metal nga yawi dunay mga gulot-gulot, samtang ang digital key dunay mga kombinasyon sa mga numero nga sero ug uno. Ang mas tag-as nga mga key mas daghag kombinasyon ug busa mas lisod badbaron. Pananglitan, ang eight-bit key dunay 256 ka posibleng mga kombinasyon, samtang ang 56-bit key dunay kapin sa 72 quadrillion ka posibleng mga kombinasyon. Ang sukdanan karon sa pagsulod ug Web site sa Internet nga gigamitag code maoy 128-bit key, nga labaw ug 4.7 sextillion ka kombinasyon kay sa 56-bit key! b

Bisan pa niana, ang kompidensiyal nga mga impormasyon mahimong makawat. Pananglitan, sa 2008, gikiha sa mga piskal sa Amerika ang 11 ka lalaki sa kaso nga identity theft, nga gituohang mao ang kinadak-ang kaso sukad. Ang maong grupo naggamit kono ug laptop nga mga kompiyuter, wireless nga teknolohiya, ug linaing programa sa kompiyuter sa pagkuha sa mga numero sa mga credit card ug mga ATM card.

Makawat Kaha sa Uban ang Imong Kompidensiyal nga mga Impormasyon?

Tungod sa mga code, ang imong kuwarta sa bangko ug transaksiyon diha sa Internet lisod kaayong mahibaloan sa uban. Apan nagdepende ra usab kini kanimo. Ang Bibliya nag-ingon: “Maalamon ang tawo nga nakakita sa katalagman ug nagtago sa iyang kaugalingon, apan ang walay kasinatian moagi ug magaantos sa silot.” (Proverbio 22:3) Busa magmaalamon ug panalipdi ang imong kaugalingon batok sa pagpanglimbong ug pagpangawat pinaagi sa paghimo niini:

◼ Paggamit ug antivirus sa imong kompiyuter.

◼ Paggamit ug spyware-detection program.

◼ Pagbutang ug firewall o programa sa kompiyuter aron dili ma-access sa uban ang imong kompiyuter.

◼ I-update kanunay ang mga programa nga gihisgotan sa ibabaw, ug pagbutang ug mga security update sa imong mga programa ug operating system.

◼ Pagbantay sa mga link o mga gipataban diha sa e-mail o mga instant message, ilabina kon wala ka makaila sa nagpadala nimog e-mail ug mangayog impormasyon bahin kanimo o mangayo sa imong password.

◼ Kon magpadala kag kompidensiyal nga mga impormasyon, sama sa mga detalye sa credit card, gamit ug mga Web site nga may mga encrypted connection, ug log off sa maong Web site kon mahuman ka na. c

◼ Pagpilig password nga lisod matag-an, ug paneguroa nga walay mahibalo niini.

◼ Ayaw patakag kopya o install ug programa sa kompiyuter gikan sa dili iladong mga tinubdan.

◼ Paghimo kanunay ug kopya sa imong mga payl, ug tipigi kinig maayo.

Kon imong sundon kini nga mga panagana ug ipadapat ang uban pang pamaagi nga mapuslanon karon ug sa umaabot, dakog posibilidad nga ang imong kompidensiyal nga mga impormasyon dili makawat.

[Mga footnote]

[Hulagway sa panid 26]

Karaang scytale sa Sparta

[Hulagway sa panid 26]

German Enigma sa ika-20ng siglo

[Hulagway sa panid 26]

Ang komplikadong mga code karon nagsilbing proteksiyon sa personal nga mga impormasyon