SA TUNGATUNGA sa ika-20ng siglo, ang tawo daw milampos sa pagpuo sa dugho. Apan sa katuigan sa 1970, daghang nasod nagdili sa paggamit ug DDT—numero unong pangpatay sa dugho—kay kini makadaot sa tawo ug sa palibot.

Sa nagkadugay, ang dugho dili na madutlan ug ubang kemikal. Ang mga tawo tigbiyahe na ug walay kalibotan nga makadalag dugho. Unsay resulta? Ang 2012 nga report bahin sa pagpatay sa dugho nag-ingon: “Sa miaging 12 ka tuig, nanaghan ang dugho sa U.S., Canada, Middle East, mga nasod sa Europe, Australia, ug ubang bahin sa Africa.”

Ning bag-o pa, misakag mga napulo ka pilo ang nagreklamo bahin sa dugho didto sa Moscow, Russia. Sa laing bahin sa kalibotan, sa Australia, ang pagdaghan sa dugho misakag mga 5,000 ka porsiyento sukad sa 1999!

Ang mga tawo wala tuyoa nga makadalag dugho gikan sa mga tindahan, sinehan, o mga hotel. “Dili kalikayan nga makadala gyod kag dugho,” miingon ang usa ka manedyer sa hotel sa U.⁠S.⁠A. “May panahon nga nahimong problema sa mga hotel ang dugho.” Nganong lisod kaayo silang puohon? Unsay imong himoon aron dili ka mapaakan ug makadalag dugho? Kon dughoon ang imong balay, unsaon nimo sila pagpuo ug pagsanta aron dili sila makabalik?

Sanglit ang dugho sama man ug gidak-on sa liso sa mansanas ug plat ug lawas, sila makatago bisan asa. Manago sila sa kutson, lingkoranan, outlet sa koryente, o sa telepono. Ang dugho manimuyo sa mga tres ngadto sayis metros gikan sa katre ug sa sala. Kay ngano? Aron maduol sila sa ilang kakuhaan ug pagkaon—ikaw. *

Ang dugho sagad mamaak samtang ang iyang biktima natulog. Apan ang kadaghanang tawo dili makabatig sakit dihang paakon tungod kay may anestesya ang ilang paak mao nga makasuyop silag dugo sulod sa diyes minutos nga walay bugto. Ug bisag ang dugho matag semana tingali mokaon, sila gituohang mabuhi nga walay kaon sulod sa daghang bulan.

Lahi sa lamok ug ubang insekto, ang dugho nahibaloan nga dili makapasag makatakod nga sakit. Apan ang ilang paak katol ug molabhag, ug daghang tawo mag-antos sa emosyonal nga paagi. Ang ilang biktima mag-antos sa kaulaw, walay tarong nga katulog, ug magsigeg hunahuna nga gipaak bisag dugay nang nangawagtang ang mga dugho. Usa ka report sa Sierra Leone naghisgot nga ang dugho “makalagot  ug makawala sa katulog” ug nagpasidaan bahin sa pagkabaton ug “dungog nga gidugho.”

Ang dugho walay pili nga mamiktima. Sila mas daling sumpoon kon mamatikdan ug sayo. Busa hibaloi kon unsay mga ilhanan nga dunay dugho ang balay ug sa dihang mobiyahe ka. Tan-awa ang mga muwebles, pasamano, ug bagahe kon duna bay gigming nga mga itlog nga morag tulbok ang gidak-on ug kon may mga lama sa dugo. Paggamit ug flashlight aron imo dayon silang makita.

Ayaw hatagi ang dugho ug luna nga kapuy-an. Taboni ang mga gingi ug mga lungag-­lungag sa bungbong ug sa balayan sa pultahan. Bisan tuod ang kahugaw dili hinungdan nga dughoon ang balay, sila daling mailhan ug ang ilang pagdaghan makontrolar kon kanunay kang mag-vacuum ug manghapnig. Sa kuwarto sa hotel, mamenosan ang purohan nga makadalag dugho kon dili nimo ibutang ang imong maleta sa salog ug sa katre.

Kon makakita kag dugho sa imong balay o sa kuwarto sa hotel, tingali mabalaka ka ug maulaw. Sa dihang nagbakasyon, si David ug ang iyang asawa gipamaak sa dugho. “Nabalaka kaayo mi,” miingon si Dave. “Unsa na lay among isulti sa among mga higala ug pamilya inig-uli namo? Dili kaha sila maghunahuna nga ang ilang pagpangatol o nuka-nuka nakuha nila dihang mibisita sila sa among balay?” Bisan tuod normal kini nga reaksiyon, pangayog tabang ug ayaw papugong sa kaulaw. Ang Department of Health and Mental Hygiene sa New York City nagpasalig: “Lisod, apan posible ang pagwagtang sa mga dugho.”

Apan ayawg hunahunaa nga sayon silang puohon. Kon makakita kag dugho sa imong balay, ang lisensiyadong pest controller mahimong makatabang nimo. Bisan tuod ang mga kemikal nga gihisgotan sa sinugdan wala na gamita, ang mga pest controller karon naggamit ug daghang epektibong paagi sa pagpatay sa dugho. Ang eksperto labot sa mga insekto nga si Dini M. Miller miingon usab: “Ang pagwagtang sa dugho nagkinahanglag kooperasyon sa namuyo sa balay, nagdumala sa [bilding], ug sa mga pest controller.” Pinaagi sa pagsunod sa mga instruksiyon sa teknisyan ug sa igong panagana, makahimo ka sa imong bahin ug dili ka mapaakan sa dugho!