Tel Arad—Nagpamatuod sa Hitabo sa Karaang Panahon

Siyudad nga nawala. Misteryosong templo. Tipiganan sa daghang karaang mga sinulat. Morag dugokan kini sa usa ka kulbahinam nga salida. Ang tinuod, libolibo nang katuigan nga kini ug ang uban pang mga butang natabonan sa baga nga desyerto sa Tel Arad, Israel, hangtod nga nakalotan kini sa mga arkeologo.

ANG Arad karon giisip sa daghang turista ingong kasagarang lungsod sa Israel. Kini adunay 27,000 ka molupyo ug nahimutang sa kamingawan sa Juda nga anaa sa kasadpang bahin sa Patayng Dagat. Apan, ang Arad nga karaang siyudad sa Israel nahimutang mga otso kilometros pakasadpan. Didto, ang mga arkeologo maampingong naghabwa sa baga kaayong balas ug nakadiskobre ug daghang karaang mga tinukod ug mga sinulat.

Kini nga mga sinulat mabasa diha sa ostraca, mga tipak sa yutang kulonon nga maoy gihimong sulatanan. Kasagaran kining gigamit sa panahon sa Bibliya. Nakalotan sa mga arkeologo didto sa Tel Arad ang maong mga tipak—ang kinadaghanan sukad sa Israel. Apan, nganong hinungdanon kini?

Ang nadiskobrehan didto sa Tel Arad naglangkob ug taas nga yugto sa kasaysayan sa Bibliya, nga nagsugod sa mga adlaw sa mga Maghuhukom sa Israel hangtod sa pagsulong sa Babilonya sa Juda niadtong 607 W.K.P. Busa kini nagpamatuod sa pagkatukma sa Bibliya. Naghatag usab kini ug katin-awan kon unsay pag-isip sa mga Israelitas kaniadto sa ngalan sa Diyos.

Ang Arad ug ang Bibliya

Tinuod nga wala kaayoy gihisgotan ang Bibliya bahin sa Arad. Apan dinhi niining siyudara mag-agian kaniadto ang mga magpapatigayon tungod sa maayong lokasyon niini. Nan, dili ikatingala nga kining karaan nga dapit makadaghang gisulong, gilumpag, ug gitukod pag-usab sumala sa gipadayag sa mga rekord sa  kasaysayan ug sa nadiskobrehan sa mga arkeologo. Tungod sa kanunayng pagtukod pag-usab, naporma ang dako kaayong tell, o bungtod nga siyudad.

Ang Arad unang gihisgotan sa Bibliya sa dihang nag-asoy kini mahitungod sa ulahing bahin sa 40 ka tuig nga panaw sa mga Israelitas sa kamingawan. Wala madugay human sa kamatayon ni Aaron, nga igsoon ni Moises, ang katawhan sa Diyos miagi duol sa habagatang utlanan sa Yutang Saad. Giisip sa Canaanhong hari sa Arad nga dali rang pildihon ang mga Israelitas nga naglatagaw sa kamingawan. Busa, iyang giatake sila. Apan ang mga Israelitas misukol ug sa tabang ni Jehova nga Diyos, sila nagmadaogon, ug naggun-ob sa Arad. Hinunoa, dihay pipila nga wala mamatay.—Numeros 21:1-3.

Dali rang natukod pag-usab sa mga Canaanhon ang ilang siyudad; sa dihang nakaabot si Josue sa maong dapit pipila ka tuig sa ulahi, nga misulong gikan sa amihanan ug nagparot sa mga Canaanhon ‘sa bukirong rehiyon ug sa Negeb,’ ang usa sa iyang gikasangka mao “ang hari sa Arad.” (Josue 10:40; 12:14) Sa ulahi, ang mga kaliwat ni Hobab nga Kenihanon, kinsa miipon sa mga Israelitas nga nagkampo sa kamingawan, mipuyo niining dapita sa Negeb.—Maghuhukom 1:16.

Ang Nadiskobrehan sa mga Arkeologo

Ang nadiskobrehan didto sa Tel Arad naghatag kanatog makaiikag nga mga impormasyon bahin sa pipila ka ulahing panghitabo nga narekord sa Bibliya. Pananglitan, ang mga arkeologo nakakalot ug mga kuta. Ang pipila niini masubay panahon sa pagmando ni Haring Solomon, nga nabantog sa iyang pagpanukod ug mga siyudad. (1 Hari 9:15-19) May nakalotan sila nga nagpamatuod nga gisunog kining siyudara ug ilang gibanabana nga kini nahitabo sa sinugdanan sa ikanapulo nga siglo W.K.P. Niining mga panahona usab misulong ang Ehiptohanong hari nga si Sisak, lima lang ka tuig human sa kamatayon ni Solomon. Sa Karnak, sa habagatang Ehipto, may paril nga gikulitan aron sa pagpahinumdom sa maong pagsulong ug naapil ang Arad sa daghang siyudad nga naparot.—2 Cronicas 12:1-4.

Makapainteres kaayo nga daghan sa mga 200 ka ostraca nga nakalotan adunay Hebreohanong mga ngalan nga mabasa usab sa Bibliya, sama sa ngalang Pasur, Meremot, ug ngalan sa mga anak nga lalaki ni Kore. Mas makapainteres pa gani ang ubang mga ostraca tungod kay nasulat diha niana ang ngalan sa Diyos. Kining ngalana nga gihawasan sa upat ka Hebreohanong mga letra יהוה (YHWH)—nga sagad gitawag ug Tetragrammaton—iya lamang sa Labing Gamhanan nga Diyos. Sa ulahi, tungod sa patuotuo, giisip sa kadaghanan nga usa ka pasipala ang paglitok o pagsulat sa ngalan sa Diyos. Apan, ang nakalotan didto sa Arad, sama sa uban pa, nagpamatuod nga sa kapanahonan sa Bibliya ang ngalan sa Diyos komon nga gigamit sa adlaw-adlawng panagsultianay, diha sa pagpangomosta, ug pagpanalangin. Pananglitan, ang usa ka sinulat nag-ingon: “Kanimo akong ginoong Elyashib. Hinaot si Yahweh [Jehova] magauban kanimo.”

Apan, unsa na man ang bahin sa misteryosong templo nga gihisgotan sa sinugdan? Ang tinukod sa Tel Arad nga nakapatunghag lainlaing pangagpas mao ang templo, nga adunay altar ug  nagsukad pa sa panahon sa pagmando sa gingharian sa Juda. Bisan tuod gamay ra kaayo kon itandi sa templo ni Solomon sa Jerusalem, ang templo sa Arad daghag kaamgiran sa maong templo. Ngano ug kanus-a gitukod ang templo sa Arad? Sa unsang paagi kini gigamit? Ang mga arkeologo ug mga historyano igo lang makabanabana.

Gimando ni Jehova nga ang templo sa Jerusalem mao lang ang bugtong dapit nga iyang giuyonan nga gamiton sa pagsaulog sa tinuig nga mga pista ug pagtanyag ug mga halad. (Deuteronomio 12:5; 2 Cronicas 7:12) Busa supak sa Balaod sa Diyos ang pagtukod ug paggamit sa templo sa Arad, nga lagmit gitukod sa panahon nga ang mga Israelitas nalangkit sa paghalad diha sa laing mga altar ug paghimog mga seremonyas inay sa pagsimba kang Jehova sa hustong paagi. (Ezequiel 6:13) Kon maohon, kining dapita sa bakak nga pagsimba lagmit nga giguba panahon sa pagpanghinlo ni Ezequias o Josias sa ikawalo ug ikapitong siglo W.K.P.—2 Cronicas 31:1; 34:3-5, 33.

Tin-aw nga kining gamayng bahin sa kasaysayan sa Arad naghatag ug hinungdanong pagtulon-an alang kanato karon. Ang nakalotan nga karaang mga butang, nga natago sa balas sulod sa mga katuigan, nagpamatuod sa katukma sa Bibliya, sa pagtungha ug pagkahanaw sa mini nga pagsimba, ug sa matinahorong paggamit sa ngalan ni Jehova sa adlaw-adlaw.

[Mapa/Hulagway sa panid 23]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

JERUSALEM

Patayng Dagat

Arad

Tel Arad

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Hulagway sa panid 24]

Mga kinulit sa paril didto sa Karnak, Ehipto

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Hulagway sa panid 25]

Usa ka bahin niini nga sinulat nag-ingon: “Hinaot si Yahweh [Jehova] magauban kanimo”

[Credit Line]

Photograph © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority

[Hulagway sa panid 25]

Usa ka seksiyon sa templo sa Tel Arad

[Hulagway sa panid 25]

Sidlakang bahin nga hulagway sa kuta sa Tel Arad

[Picture Credit Line sa panid 25]

Todd Bolen/Bible Places.com