1. Met a lamot sipwe féri pwe sipwe túmúnú pwe ach lúkú epwe chék péchékkúl?

 CHÓMMÓNG aramas ra erá pwe ra chék lúkú ekkewe mettóch ra tongeni kúna ren meser. Iwe nge ewe Paipel a apasa pwe “esap wor eman aramas a küna Kot fän eu.” (Joh. 1:18) Iwe, pokiten sise tongeni kúna Kot, ifa usun sia tongeni álisi ekkena sókkun aramas ar repwe lúkú i? Pwal och, ifa usun sipwe túmúnú pwe pwisin ach lúkú Jiowa, ewe Kot sise “tongeni küna,” epwe chúen péchékkúl? (Kol. 1:15) Akkomw, a lamot sipwe silei menni afalafal a eppeti pwálóón ewe enlet usun Jiowa. Mwirin a lamot sipwe néúnéúéchú ewe Paipel pwe sipwe ánneta mwáállin ekkena afalafal “mi epeti än aramas repwe silei Kot.”​—2 Kor. 10:4, 5.

2, 3. Ikkefa ruu afalafal ra achunaló aramas seni ewe enlet usun Kot?

² Evolution, are ewe afalafal pwe ménúmanaw meinisin ra pwisin fisitá, ina eú afalafal mi chofona a ochuna aramas seni ewe enlet usun Kot. Ei afalafal mi pop seni aramas, ese tipeeú ngeni ewe Paipel me a efisi an esap wor án aramas ápilúkúlúk. Ewe afalafal usun evolution a erá pwe ménúmanaw ra pwisin fisitá nge ese wor emén a fériir. Iwe ika ina, ese wor lamoten án aramas manaw wóón fénúfan.

³ Pwal och, ekkóch mi fiti lamalam ra asukula pwe a chék órun 10,000 ierin unuselapen láng me fénúfan, kapachelong ménúmanaw meinisin. Chókkana mi asukula ei afalafal neman ra fókkun aúcheani ewe Paipel. Iwe nge ra erá pwe Kot a féri mettóch meinisin lón chék wonu rán nge lón eú me eú ekkena rán a wor 24 awa lón, nge a féri ena lón chék fitu ngeréú ier ra ló. Rese tipeeú ngeni meinisin ekkewe pisekin ánnet seni pekin science mi ú ngeni minne ra lúkú. Iwe ei afalafal mi chofona a áweiresi án aramas repwe lúkúlúk wóón Paipel me a ámmeef ngeniir pwe ewe Paipel ese pwúng. Ekkena aramas mi apéchékkúla ena esin ekiek ra áchema ngenikich chókkewe mi manaw lón fansoun ekkewe aposel mi tinikken lón ar angang ngeni Kot nge “esap  longolong won ar silei usun mine a let.” (Rom 10:2) Ifa usun sia tongeni néúnéú án Kot we kapas le ánneta mwáállin ekkewe afalafal mi “pöchökül,” ren choweán evolution me pwal ekkóch afalafal mi chofona? Sia chék tongeni féri ena ika sia achocho le alapaaló ach silei usun met ewe Paipel a asukula.

4. Met sipwe alónga ach lúkú wóón?

⁴ Ewe Paipel a asukulakich ach sipwe aúcheani sile. (SalF. 10:14) Jiowa a mochen pwe ach lúkú i epwe lóngólóng wóón pisekin ánnet me ekiek mi pwúng, nge esap wóón ekiekin aramas are áitien lamalam lóóm. (Álleani Ipru 11:1.) Ren an epwe péchékkúl ach lúkú Kot, a lamot sipwe akkomw lúkúlúk pwe mi wor Kot Jiowa. (Álleani Ipru 11:6.) Sia lúkú ena, esap chék pokiten sia mochen lúkú nge pokiten sia etittina ekkewe pwóróus mi enlet me sia anganga ach tufichin ekiek.​—Rom 12:1.

5. Ifa eú popun sia tongeni lúkúlúk pwe mi wor Kot?

⁵ Ewe aposel Paulus a áweweei eú popun sia tongeni lúkúlúk pwe mi wor Kot inaamwo ika sise kúna. A makkeei: “Esap wor eman aramas a tongeni küna Kot. Nge aramas ra tongeni silei usun Kot ren ekewe mettoch i a föri. Pun seni ewe fansoun Kot a föri fanüfan ra fokun tongeni weweiti pwe an manaman a nom tori feilfeilachök, pwe i wesewesen Kot.” (Rom 1:20) Ifa usun kopwe álisi emén mi tipemwaramwar pwe mi wor Kot an epwe lúkú minne Paulus a apasa? Ka tongeni áeá ekkóch ekkeei pisekin ánnet seni met mi fférútá mi pwári manamanen me tipachemen ewe Chón Férikichetá.

6, 7. Ifa usun án Jiowa manaman a pwá lón ruu mettóch mi túmúnúkich?

⁶ Sia kúna pisekin ánnet usun án Jiowa manaman lón ruu mettóch mi túttúmúnúkich, ewe ásepwál wóón fénúfan (earth’s atmosphere) me ewe manaman mi usun chisakú mi pwelli fénúfan (earth’s magnetic field). Áwewe chék, ewe ásepwál ese chék atufichi ach sipwe ngasangas nge a pwal túmúnúkich. Ifa usun? Ekkewe féúmmongun faú fán láng mi kan mwittir le ssá ra tongeni efisi watteen feiengaw ika ra kkúú ei fénúfan. Nge fán chómmóng ese fis pún ra kkar atun ra tolong lón ena ásepwál wóón fénúfan. Lupwen ra kkar sia eita ngeniir fúú mi ssá me ra fókkun ling.

⁷ Ewe manaman mi usun chisakú mi pwelli fénúfan a pwal túmúnúkich seni feiengaw. Ei manaman a pop seni lukanapechikin fénúfan. Ei kinikinin lukanapen fénúfan a usun eféú pwoor, nge lap ngeni ekkewe mettóch mi pwellieló a ffér seni mechá mi ten. A efisi péchékkúlen ewe manaman mi usun chisakú mi pweni fénúfan nge a fókkun maanún. Ei manaman a túmúnúkich seni ewe sókkun manaman mi efeiengaw seni ewe akkar lupwen a wor och mettóch mi púng me wóón. Pokiten ena manaman mi usun chisakú, iwe, ei manaman seni ewe akkar ese keni ménúmanaw meinisin wóón fénúfan. Nge ekkeei mettóch ra ppet me ra ppichiló seni ewe fénúfan. A pwáló angangen ewe manaman mi usun chisakú ren énúwénúwekisin saramen fán láng lepwin lón ekkewe fénú mi kkan ngeni ennefenin me éérún fénúfan. A ffat pwe Jiowa a ‘pöchökül an manaman.’​—Álleani Aisea 40:26.

8, 9. Ifa usun án Jiowa tipachem a pwáló ren ekkewe kókkót mi atufichi sópwósópwólóón manawen ménúmanaw?

⁸ Sia tongeni káé usun án Jiowa tipachem seni met a féri mi atufichi an epwe sópwósópwóló manawen ménúmanaw wóón ei fénúfan. Áwewe chék: Anchangei eú telinimw mi wor chómmóng aramas ra nónnóm ie nge a ttittiló me ese tongeni wor ia epwe kusulóng me ie konik mi limeliméch are koturuwu kápich me mettóch mi limengaw. Mwirin ekis fansoun, epwe fókkun  limengawoló me esap chúen tongeni wor epwe nónnóm ie. Ach ei fénúfan a usun ena telinimw. A chék aúkúk konik wóón fénúfan me saminne sia tongeni aturawu ach kewe kápich lúkún fénúfan. Iwe nge, ei fénúfan a tongeni atufichi manawen táppin me táppin ménúmanaw meinisin. Pwata a tufich? Pokiten amwararen an tufichin férisefáli are áeásefáli minne mi lamot ngeni manawen ménúmanaw.

⁹ Sipwele káé ifa usun ei fénúfan a awora oxygen pwe ménúmanaw repwe tongeni ngasangas. Fite fite billion ménúmanaw ra angei ewe oxygen me ra uwawu ewe sókkun kiten ásepwál itan carbon dioxide. Inaamwo ika a ina usun iteitan nge ese tongeni iteló ewe oxygen, me ewe ásepwál ese tongeni kiteló ren ewe carbon dioxide. Pwata? Pokiten eú kókkót mi amwarar itan photosynthesis. Ren ei mettóch, ekkewe irá mi anúwen fetil ra tongeni angei ewe carbon dioxide, konik, saramen akkar, me pwal ekkóch mettóch ewe irá a manaw seni, iwe ra fératá carbohydrate me oxygen. Lupwen sia ngaseralong ewe oxygen me sia ngaserawu ewe carbon dioxide, iwe sia aunusaaló kókkótun rokopwálin ewe oxygen. Iei usun, Jiowa a áeá ekkewe irá a anapanaper pwe epwe “ngeni aramas manau me ngasangas pwal mettoch meinisin.” (Föf. 17:25) A ifa me amwararen an tipachem!

10, 11. Ifa usun ewe esin nipisipisikon itan monarch me ewe tempo ra pwáraaló lululóón tipachemen Jiowa?

¹⁰ Án Jiowa tipachem a pwal pwáló ren ekkewe man mi chómmóng wóón fénúfan. Ekkewe sou káé ra ekieki pwe ina epwe 2 million ngeni 100 million eú me eú sókkun ménúmanaw wóón fénúfan. (Álleani Kölfel 104:24.) Sipwele káé usun ekkóch chék me leir pwe sipwe kúna tipachemen ewe Chón Fériiretá.

¹¹ Áwewe chék ren ewe esin nipisipisikon itan monarch, a fókkun féúkúkkún tupwuan usun chék mesen efóch pen. Inaamwo ika a féúkúkkún tupwuan, nge a wor an tufich le chang úkúkún 1,800 mwail seni Canada ngeni Mexico pokiten álillisin ewe akkar. Nge ifa usun a tongeni nge ewe akkar ese chék pposoló? Jiowa a féri tupwuan we mi féúkúkkún lón ewe napanap epwe tongeni mirititi ia epwe ló ie inaamwo ika ewe akkar a kan mwékút. Are ekieki féún mesen ekkewe tempo. Ei man a kúna pokiten a wor rúúeféú mesan, nge wóón eféú me eféú mesan kana a wor 30,000 féún tamaan mas. Tupwuen ewe tempo we mi féúkúkkún a tongeni weweiti met a kúna lón meinisin tamaan mesan kana. Iwe, a tongeni kúna ekkewe mettóch únúkkún inaamwo ika ra chék ekis mwékút.

12, 13. Pwata a amwarar napanapen án Jiowa anapanapa ekkewe cell ka ffér seni?

¹² A fókkun amwarar napanapen án Jiowa anapanapa ekkewe cell ménúmanaw meinisin ra ffér seni. Áwewe chék, inisum a fférútá ren úkúkún 100 trillion (100,000,000,000,000) cell. Lón eféú me eféú ekkena cell a wor och mettóch mi usun efóch sáál itan DNA (deoxyribonucleic acid). A mak lón ena DNA lap ngeni ewe pwóróus mi lamot ren ifa usun napanapen fférútáán unusen inisum.

¹³ Ifa úkúkún pwóróus a tongeni mak lón  DNA? Sipwe apépéfengeni DNA me CD ren ar tongeni isoni pwóróus. Eféú CD a tongeni isoni meinisin pwóróus lón eú dictionary, a amwarar pwe ewe CD a kúkkún me a ffér seni plastik. Iwe nge, úkúkún ewe DNA mi léllé ngeni choun eché chéén moni a tongeni isoni pwóróus mi léllé ngeni pwóróus mi nóm lón 1 trillion CD! Pwal eú kapas áwewe, eú teaspoon DNA mi pwas a isoni pwóróus mi naf fán iten fférútáán ewe úkúkún aramas mi manaw ikenái ika pwe sia álleaniir fán 350!

14. Met ka meefi usun Jiowa atun ka silei met ekkewe sou tipachem ra kúna?

¹⁴ King Tafit a apasa pwe usun itá nge Jiowa a makkeei lón eú puk meinisin pwóróus mi lamot fán iten fférútáán inisin aramas. Iei met a apasa usun Jiowa: “Mesom kewe ra pwal mwo nge kúnaei atun ngang ua chék sosoicha, me meinisin kinikinin ra makketiw lón noum puk, weween ekkewe rán lupwen ra fférútá me esaamwo wor eú leir.” (Kölf. 139:16, NW) Sia weweiti ewe popun a chúng letipen Tafit an epwe mwareiti Jiowa atun a ekieki napanapen fférútáán pwisin inisin. Lón ekkewe ier kukkuto chék ekkewe sou tipachem ra kúna chómmóng mettóch mi amwarar usun inisin aramas. Minne ra kúna a efisi ach sipwe tipeeú ngeni met ewe sou makken kélfel a makkeei usun Jiowa. A apasa: “Üa mwareituk, pokiten a amairü o amwarar om föri ei. Om kewe föför ra amwarar. Üa fokun sileöchü ei.” (Kölf. 139:14) Iwe, ifa usun án aramas resap silei pwe mi wor emén Kot mi manaw ren férian kewe?

15, 16. Ifa usun néúch kewe puk ra álisi aramas ar repwe káé usun férien Jiowa kewe?

¹⁵ Ren fite fite ier ewe puk itan Awake! a álisi chómmóng aramas ar repwe káé usun Kot seni ekkewe mettóch a fératá. A pwal ina usun ewe minen September 2006 itelapan “Is There a Creator?” (A Wor Emén Chón Fératá?) A kkóló aúchean ena Awake! pwe unusen masouan a tongeni álisi chókkewe mi lúkú ewe afalafal usun evolution me ekkóch afalafal mi chofona. Emén fin Kraist a mak ngeni ewe keangen ofesilap lón Merika, a apasa: “Ewe angangen einetin ei puk mi kkóló aúchean a fókkun sópwéch. Emén fefin a tingor 20 kapiin. I emén senseen pekin science ren ekkewe mettóch mi manaw, me i a mochen néún kewe chón sukul repwe néúni ena puk.” Emén mwán Chón Kraist a makkeei: “Seni mwen ewe ier 1950 ua fiti ewe angangen afalafal me epwele 75 ieri. Ese wor eú atun ua kúna ewe sókkun pwapwa lón ewe angangen afalafal epwe léllé ngeni ei pwapwa ua kúna lón ei maramen einetin ei Awake! mi kkóló aúchean.”

¹⁶ Lón ekkewe ier kukkuto chék lón lap ngeni ekkewe Awake! a nóm ewe lesen itelapan “Was It Designed?” (Emén A Fératá?) * Ekkeei lesen mi mwoch ra menlapei amwararen ekkewe mettóch mi fférútá me ifa usun án aramas sótun áppirú napanapen férien ewe Chón Fératá. Lón ewe ier 2010 a pwal katowu eú brochure itelapan Was Life Created? (Itá A Wor Emén Chón Fératá Manaw?) mi efisi án aramas mochen elingaaló Kot. Lón ena brochure ekkewe sasing mi lingéch me ekkewe lios me minen áweween ra ffér lón eú napanap epwe álisikich le weweiti férien Jiowa kewe me kilisou ngeni. Ekkewe kapas eis lesópwólóón eú me eú kinikin epwe álisi ekkewe chón állea le ekieki ekkewe pwóróus ra kerán álleani. Ei brochure a fókkun álilliséch lón ewe angangen afalafal.

17, 18. (a) Ámi kana sam me in, ifa usun oua tongeni álisi néúmi kewe ar repwe meefi kinamwe lupwen repwe áweweei ar lúkú? (b) Ifa usun ámi néúnéú lón ámi famili fel ekkewe puk mi áweweei usun fférútáán mettóch?

¹⁷ Ámi kana sam me in oua kan apachaalong lón ámi famili fel me néúmi kewe ekkena sókkun puk? Ika oua féri ena, oua tongeni álisiir ar repwe alapaaló ar lúkúlúk wóón Jiowa. Neman a wor noum sáráfé mi sukul high school. Ekkewe chón asukula evolution ra ákkáeúin mochen pwe néúmi kana repwe lúkú pwe ese wor emén  Chón Fératá. Ekkewe sou tipachem, senseen sukul, asukul usun pwóróusen ménúmanaw mi ffich wóón TV, me pwal mwo nge ekkewe minen apwapwa mi katowu lón TV me kachito ra apéchékkúla ewe afalafal usun evolution. Ka tongeni álisi noum kewe ar repwe peni ewe enlet ren ar néúnéú ewe brochure mi katowu lón ewe ier 2010 itelapan, The Origin of Life​—Five Questions Worth Asking (Ifa Usun A Poputá Manaw​—Nimu Kapas Eis mi Lamot). Usun chék ewe brochure itelapan Was Life Created? a pwal álisi ekkewe sáráfé pwe repwe áeáfichi ar “mirit” are tufichin ekiek. (SalF. 2:10, 11) A áiti ngeniir ifa usun repwe cheki met ra káé lón sukul ika pwe mi pwúng.

¹⁸ Fán ekkóch a katowu pwóróus mi erá pwe ekkewe sou tipachem ra kúna kinikinin inisin ménúmanaw minen lóóm lóóm fán pwúl mi ánnetatá pwe mi pwúng ewe afalafal usun evolution. Are neman epwe wor pwóróus epwe katowu pwe ekkewe sou tipachem ra pwisin fératá manaw. Ewe brochure itelapan Origin of Life a mak lón ewe napanap epwe álisi chón sukul ar repwe pwisin ekieki ika mi enlet ekkena pwóróus. Ámi kana sam me in, oupwe néúnéú ekkeei puk le álisi néúmi kewe ar repwe meefi kinamwe atun ar áwewe ngeni ekkewe ekkóch ika pwata ra lúkú pwe mi wor emén Chón Fératá.​—Álleani 1 Petrus 3:15.

19. Menni feiéch a nóm ren oukich meinisin?

¹⁹ Ekkewe puk mi ffér ren án Jiowa we mwicheich kúttaéchú pwóróus usur ra álisikich le kúna napanapen Jiowa kewe mi múrinné mi pwá lón férian kewe. Ekkeei pisekin ánnet mi alúkúlúk ra efisi ach sipwe mochen elingaaló ach we Kot. (Kölf. 19:1, 2) Jiowa, ewe Chón Fératá mettóch meinisin, a fókkun fichiiti ach sipwe asamolu me mwareiti. A ifa me watteen feiéchúch pún sia tongeni féri ena!​—1 Tim. 1:17.