1. De ˈö ˈwɔnblɛɛsü ˈˈsɩ ˗kë kwa ˗dhɛ?

 ˈWƆNBLƐƐSÜ ˗yö gbɔɔdhe ˈö ˗Zlan ˗ya ˗kë kwa ˗dhɛ ˗a ˈka. ˈDhɛ ˗Zlan ˗yö mɛnbhɩɩdhe ˗blɛɛsü Adan ˗da, ˗yö ˈwɔnblɛɛsü ˈˈsɩ ˗kë ˗a ˗dhɛ kö waa˗ ˗nu ˈwo dhiaŋzë ˗wo ˈko ˗dhɛ. ˗Ya ˗kë ˈzü ˈö Adan ˗yö ˗mɔn ˗wo kpö ˗dɛɛ ˗nu ˗da ö ˗bha dhiaŋzë ˗kɔ ˗nu ˈgü ˗sü ˗bha. ˗A ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗ya ˗takun ˈö ˗mɔn wü ˗nu ˈˈpɛpɛ ˈtɔ ˈkpɔ ˗sü ˗bha. (ˈWun. 2:19) ˈˈTʋ̈ŋ ˗blɛɛsü ˈö ˈwɔn ꞊blɛɛ ˗a ˈka ö ˗bha dhebɔ Ɛvö ˗dhɛ, zuʋ̈niidadhe ˈö ˗kë ˗a ˗gɔ ˗kwa kwa ˗zota ˗a ˈgü.—ˈWun. 2:22, 23.

2. ˈˈDhi ˈö ˗Zlan ˗ya nu kwa ˗dhɛ bhë, ˗mën ˈö mɛn ˈbha ˗nu ˗wa ˗kë ˗a ˈka?

² ˗A ˗dhɛ ˈti ꞊gwëë ˈyö ˈwɔnblɛɛsü ˈˈsɩ ˈö ˗Zlan ˗ya ˗kë ö ˗dapë ˈbha ˗nu ˗dhɛ bhë, ˈwo˗ sü ˈwo pë yaa ˗kë ˗a ˈka. Sɔtraan Dügɔmɛn ˗yö ꞊sua ˗kë Ɛvö ˗gɔ. ˗A ˗bha ꞊sua ˗yö ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˗ya mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗bha. (ˈWun. 3:1-4) Adan ˗de ˈpö ˈˈdhi ˈö ˗Zlan ˗ya nu ˗a ˗dhɛ bhë, ˗ya ˗sü ˈö ö ˗de ˗bha wɔn yaa ˈö˗ ˗kë ˗a dɔ Ɛvö waa Zoova ˗an ˗bha. (ˈWun. 3:12) ˈDhɛ Kaɛn ˗yö ö ˈzlaa˗ Abɛdhö zë, ˗yö ꞊sua ˗kë Zoova ˗gɔ. (ˈWun. 4:9) ꞊Taabha, Kaɛn suugünën do ˈwo˗ ˗dhɛ Dhamɛkö ˗yö ˗wo ˗nu ˈwo˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˗a ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü mɛn ˗nu ˗kun ˈˈvaanvan, ˗an ˗pö. (ˈWun. 4:23, 24) ˈYö ꞊dɛɛ ˈpö ꞊wɛ? ꞊Ya kë ꞊shiöŋ ˈˈsɛkɔɔnmɛn ˗nu ˗wo ˈwɔn yaa ˗nu ˗blɛɛ mɛn ˗nu ˈˈɲan ˈˈdhiʋ̈. Fimö ˗nu ˈö ˈˈdhiwo yaa ˗nu ˈwaa ˗an ˈgü, ˗wo do do. ˗Wo ˈˈdhiwo yaa ˈˈdoo ˗nu ˗dɔ ˈnën ˗nu ˗dhɛ ꞊klaŋplöö, ˈö mɛn ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˗nu ˗de ˈpö ˗an ˈˈtʋ ˗yö ˗da ˈˈdhiwo yaa ˗nu ˈgü yökëdhɛ ˗nu ˈgü. Mɛn ˗nu ˈˈdhiwo ˗bha ˗kë ˈya˗ ˗sü ˈö ꞊dɛɛ ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗ya shiʋ̈ˈˈ.

3. ˈMën ˈkwa dho kwa ˗de ˈkun ˗a ˗gɔ? ˈYö ˈmën ˈkwa dho ˗a yö ˈwɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü?

³ Kwa ˈti kwa ˗zokë kwa ˗de ˈˈpiʋ̈, ˈˈdhiwo yaa ˗nu ˈkwa ˗an man ˗ni ˈgü bhë, kwa ꞊dede kwa ˗dho ˗ya ˗a pö ˗sü ˗bha ˈpö. Kletiɛn  ˗nu kwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa kë Zoova ˗dhɛ ˗së. ˈˈKɛɛ kwa dua ˈyaa ˗mü ˈkwa ˈˈkan ˈˈdhiwo yaa pö ˗sü ˗bha dosɛnŋ. Kwa˗ ˈˈpiʋ̈ ꞊ʒiaan kö gbɔɔdhe ˗së ˈö ˗kë ˈwɔnblɛɛsü ˈka bhë, ˈkwa˗ ˈsü ˈkwa kwa ˗bha ˗Zlan ˈtɔ bhɔ ˗a ˈka. ˈWɔn ˗gɔ ˈö yö, ˗yö ˗dho kwa ˗takun kö ˗kɔ ˈö kwa dho ˗a kë ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈka (1) ˗zlanwopödhɛ ˗nu ˈgü, (2) ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta, waa (3) ˈˈdoodɔ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˈgü, ˈkwa˗ dɔ. ˈKwa˗ pö ˈkwa˗ züdɔ, ˈpë ˗kë ˈö Zoova ˗yö ö ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë kwa ˈwɔn blɛɛˈˈ ˗kɔ ˗nu ˈgü, ˗kwaa ˗ga.

4. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Malachie 3:16 ˈgü, ˈmën ˗kë ˈö Zoova ö ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë kwa ˈwɔn blɛɛˈˈ ˗kɔ ˈgü?

⁴ ˗Bhö Malachie 3:16 ˗wo pö. Mɛn ˗nu ˈö ˗an ˈwɔn blɛɛˈˈ ˗kɔ ˈgü ˈwo˗ ˗zɔn ꞊dhɛ wo ˗suʋ̈ Zoova ˗gɔ, ˈö ˈwo wo ˗zota ˗a ˈtɔ ˈwɔn ˈgü, ˈpë ˗kë ˈö Zoova ˗yö ˗an ˈtɔ ˗bɛnzë ö ˗bha ˈsëëdhɛ ˗be ˈgü, ˈka ka ˗zota ˗a ˈgü ˗ee? Kwa ˈˈdhiwo ˈnën pë ˈö kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈ ˗a ˗zɔn. ˗A ˗wɔn ˈgü, Yesu ˗ya ˗pö: «ˈPë ˈö mɛ zuëˈˈ ˈˈpiʋ̈, ˈyö ˗wo mɛ ˈˈdhi ˗ta.» (Mat. 12:34) ˗Ya kë ꞊dhɛ Zoova ˗dhɔ ˗yö kwa ˈgü ɛɛnˈˈ ˈyaa kwa ˈgü, ˗wa ˗dhɛ ˗yö kwa ˈwɔn blɛɛˈˈ ˗kɔ ˗bha. Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ kö mɛn ˗nu ˈö ö ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë, ˗wo ˗tosɛta ˈö yaa ɲën ˗a kë ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗dɛɛ ˈgü.

5. (1) Kwa ˗bha ˗Zlan ˗dhɔkësü waa kwa ˈwɔn blɛɛˈˈ ˗kɔ ˗nu ˗wo ˗gban ˈkwëë˗ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (2) ꞊Dhɛ ˗kɔ ˈö ˈkwa˗ yö ˗a ˈka pë ˈˈbin ˗ta bhë ˗a ˈdhö, ˈmën kwa ˗zo ˈti ˗dho bhɔ ˗a ˈka ˈö ˗gban kwa ˈˈdhiwo ˗bha?

⁵ Kwa ˈwɔn blɛɛˈˈ ˗kɔ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗ya kë kö Zoova ˗yö ˈˈwɩ kwa ˗bha ö ˗dhɔkësü ˗bha ɛɛnˈˈ ˗yö ˗kɔ ˗a ˈka. (Zak. 1:26) Mɛn ˈbha ˗nu ˈö Zoova ˗dhɔ ˈyaa ˗an kë, ˗wo ˈwɔn ˗blɛɛ ˈˈdhiwo yaa waa ˗desüva ˈka. (2 Tim. 3:1-5) ˈKwaa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa kë ꞊dhɛ ˗an ˈdhö. Kwa˗ ˈˈpiʋ̈ ꞊ʒiaan kö kwa ˈwɔn blɛɛˈˈ ˗kɔ ˗yö kë Zoova ˗dhɛ ˗së. Kö ˈkwa kë kwa ˗bha ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta ɛɛnˈˈ ˗zlanwopödhɛ ˗nu ˈgü kwa ˈˈdhiwo ˗yö kë ˗së, ˈˈkɛɛ kö ˈkwa kë kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈ kwa ˈˈdhiwo ˗yö kë ˈya˗, ˗yö ˗dho dhi Zoova ˗dhɛ ˗ee?—1 Piɛ. 3:7.

6. Kɛnbɛɛli ˈwɔn blɛɛˈˈ ˗kɔ ˗bha ˗kë ˗së ˗sü ˗wɔn ˈgü, ˈwɔn ˗së ˗mɛɛn ˈö˗ ꞊slɔɔ?

⁶ Kwa ˈwɔn blɛɛˈˈ ˗kɔ ˗nu ˗wa kë ˗së, kö ˈkwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗mü kwa ˈka. ˗Yö ˗dho mɛn ˗nu ˈwo kwa ˗züzü ˗an ˗takun kö «mɛn ˈö ˗Zlan ˗dhɔkë waa mɛn ˈö ˈyaa˗ ˗dhɔkë  ˗wo ˗an ˗bhokopiʋ̈dhɛ dɔ.» (Mal. 3:18) ˈWɔn ˈö ˗kë kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Kɛnbɛɛli b ˗a ˈka, ˗kwaa ˗ga. Waa ö ˈˈtɛɛdo ˈbha ˈö ꞊klaŋplöö ˗wo yö ˗nu ˗an ˗dhɛ kö ˗wa kë. ˈDhɛ ˈwo wo bo yökësü ˈka, ˗a ˈˈtɛɛdo bhë ˗ya ˗yö ꞊dhɛ Kɛnbɛɛli ˈyaa ꞊dhɛ ꞊klaŋnën ˈˈwɛɛ ˗nu ˈwo to ˗an ˈdhö. ˈYaa mɛn ˗nu ˗wɔn yaa blɛɛˈˈ, ˗yö ˈwɔn ˗blɛɛ ꞊dhɔŋdhɔŋsü ˈka ˈö ˗wo yaa ˗nu ˈwaa bɔ ˗a ˈˈdhi. ˗A ˈwɔn ˈgü, ˗yö ˗pa ˗a ˈˈtɛɛdo ˈö bhë ˗a ˈka, ˈö ˗wɩ Biblö draansü ˗bha. Kwa ˈwɔn blɛɛˈˈ ˗kɔ ˗ya mɛn ˗nu ˈˈgan Zoova ˗bha, ˗yö ˗kë ˗a ˗dhɛ ˗së ꞊dedewo.

7. ˈˈDhi ˈö ˗Zlan ˗ya nu kwa ˗dhɛ bhë, ˈmën ˈkwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa˗ kë ˗a ˈka?

⁷ Mɛn ˈˈpɛpɛ kwa˗ ˈˈpiʋ̈ kö kwa ˈwɔn blɛɛˈˈ ˗kɔ ˗yö Zoova ˈtɔ bhɔ, ˈgo mü kö ˗yö kwa ꞊ɲɔɔn ˈpö kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗bha. ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˗kɔ ˈö ˈkwa dho ˗a kë ˗a ˈka kö kwa kë ‹ˈwɔn zɔɔn ˈka kwa ˈwɔn blɛɛˈˈ ˗kɔ ˗nu ˈgü,› ˗kwaa ˗ga.

8. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö ˈkwa˗ sü Yesu ˈwɔn blɛɛˈˈ ˗kɔ ˈö ˗zlanwopödhɛ ˈgü, ˗a ˗bha?

⁸ Mɛn ˗nu ˗wa kwa ꞊woo mɛɛnˈˈ, kwa ˈˈdhiwo ˗yö kë ˗së ˗an ˈˈpiʋ̈. ˈDhɛ Yesu kun ˈˈsɛ ˗ta yö, mɛn ˗nu ˗wo ꞊suawɔn ˗dɔ ˗a ˗bha ˈwo˗ pö ꞊dhɛ we ꞊va mü ˗mɛn ˗mü ˗a ˈka, ˗a ˗zo ˗yö ˈya˗. ˈWa ˗pö ˈzü ꞊dhɛ Dügɔmɛn ˗bha yökëmɛn ˈö ˈyaa ꞊glooyi ꞊bhlëë ˗ya, ˈö ˗Zlan ꞊bhlëë ˗shiö yö ˗mü ˗a ˈka. (Mat. 11:19; 26:65; Dhu. 11:15; Zan 9:16) ˈˈKɛɛ Yesu ˈti˗ ˗daakë ˗an ˗gɔ ˈˈdhiwo yaa ˈka. ꞊Dhɛ Yesu ˈdhö, mɛn ˗nu ˗wa ˈwɔn yaa blɛɛˈˈ kwa ˈka, kwa dua ˈyaa ˗mü ˈkwa˗ ˗yɔ bɔ ˗an ˗gɔ ˈya˗ ˈpö. (1 Piɛ. 2:21-23) ˗Yö kë kwa ˈˈɲaan ꞊dhɛ ˈyaa ˈˈplëëplë. (Zak. 3:2) ˈˈKɛɛ ˈmën dho kwa ˗takun?

9. ˈMën dho kwa ˗takun kö ˈkwa kë mɛn ꞊klaŋkëmɛn ˗së ˈka?

⁹ Mɛn ˈbha ˗ya ˈwɔn yaa blɛɛˈˈ kwa ˈka ˗zlanwopödhɛ ˈgü, ˗kwa kwa ˗de ˈkun kö ˈya ˗dho ˗shiö kwa ˗dhɛ. Kwa ꞊dhegblü do ˈwo˗ ˗dhɛ Samö ˗ya ˗pö: «A pë ˈˈpɛpɛ ˗kë kö n ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˗yö gagade dɔ ˗sü ˗bha. ˈGo mü ˈzü, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo wo ˈˈtakɔ ˗nu bho ˈˈgblʋʋ.» ꞊Ya kë ꞊shiö ˈwɔn ˗yö ˗shiö ˗an ˗dhɛ, ˈyö sü ꞊dhɛ kwa ˈti nu ˗an ˈˈpiʋ̈ ˈˈtʋ̈ŋ ˗së ˈka. ˈWɔn ˗ya ˗shiö mɛn ˗nu ˗dhɛ ˈˈdhʋ̈, ˈpë kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Lusia ˈö˗ ˗kë kwa ꞊mɔɔn ˗bha ˈkwa˗ ˗kë ˈpö. ˗Kwa bhɛɛˈˈ Zoova ˗dhɛ kö ˗yö kwa ˗takun kö ˈkwa dho ˈwɔn yaa blɛɛˈˈ ˗an ˈka.

10. ˈMën 1 Timote 4:13 ˗yö kwa ˗blü ˗a kë ˗sü ˗bha?

¹⁰ ˗Kwa kë mɛn ꞊klaŋkëmɛn ˗së ˈka. Timote ˗kun mɛn ꞊klaŋkëmɛn ˗së ˈka. ˈˈKɛɛ, ˗a ˗dhɛ ˗kun ˗a ˗bha kö ˗a ˗gɛn ˗yö ˈdho ˈˈdhiʋ̈ ˗kplawo mɛn ꞊klaŋkësü ˈgü. (1 Timote 4:13 ˗wo pö.) Kwa ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ kö ˈkwa kë mɛn ꞊klaŋkëmɛn ˗së ˈka? ˗Kwa kwa ˗de baaˈˈ ˗së ˈka. ˗A ˈdhɛ ˗së ˈyö ˗tɔ pë ˗nu ˈwo ˗dho kwa  kë mɛn ꞊klaŋkëmɛn ˗së ˈka ˗wo kwa ˗gɔ ꞊va. Kwa ˗takunpë ˗nu ˗wo kwa ˗bha ˈsëëdhɛ ˗be ˈnën ˗Bhö kë pëwopömɛn waa mɛn ꞊klaŋkëmɛn ˗së ˈka waa Kwa ˗bha ˗kë Kletiɛn ˈka ˗sü waa kwa ˗bha ˗zlanwopö ˗yö ˈsëëdhɛ ˈˈpian ˈö ˗kë «Ü ˗bha ˗zlanwopösü ˈkun ˈˈgbɩɩ˗» ˈka bhë, ˗an ˈgü. ˈSëëdhɛ ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ yökë ˗an ˈka ˗sü ˗ya ˈwɔn ˗së kë ka ˗dhɛ ˗ee? ˈKwa kwa ˗de baaˈˈ ˗së ˈka, kwa ˗dho ˈwɔn blɛɛˈˈ ˗zogbandhe ˈka ˗zlanwopödhɛ ˈgü.

11. Kletiɛn ˈbha ˗nu ˗wa ˗kë ꞊dhɛ ˈwo ˗kë mɛn ꞊klaŋkëmɛn ˗së ˈka?

¹¹ ˈKwa ˗gleŋ ˈsü kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈwo ˗zlanwokɔdhi ˈgü ˗an ˗bha, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa kë mɛn ꞊klaŋkëmɛn ˗së ˈka. Samö ˈö ˈkwa˗ ˗wɔn ꞊blɛɛ ꞊klöö˗ yö, ˗yö ö ˗de dhɛɛˈˈ ˗kpɔ ˗kɔ ˈö kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗wa ˗kë ˗a ˈka ˈwo ˗kë mɛn ꞊klaŋkëmɛn ˗së ˈka, ˗a ˈka. ˗Yö ö ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë ˗an ˗bha mɛn ˗nu ꞊klaŋkë ˗kɔ ˈgü, ˈö to ˗an ˗bha ˈwɔnzuan ˗nu ˈˈpiʋ̈. Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Talia ˗yö ˗gleŋ ˗sü ˈˈdhɛɛtadhiaŋzëmɛn ˗nu ˈö ˗wa ˗kian ˗an ˗bha dhiaŋ ˗nu ˈgü, kö ˗kɔ ˈö dho ˈwɔn ˗gɔ ˈbha ˗nu ˈgü ˈˈpʋ ˗a ˈka ˗zlanwopödhɛ ˈgü, ˈö˗ dɔ.

12. ˗Mën ˗nu ˈö ˗an kë ˗sü ˈdhö mɛn ˈbha ˗nu ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗?

¹² Kwa ˈˈpɛpɛ kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ kë kö kwa ˗bha ˗bhɔkwëë ˗nu ˗kë ˗së, kwa ˗wo ˗da ˈko ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˈkwa ˈˈtan bho waa ˈwɔn ˗daa ˗së ˗nu kë ˗sü ˈka. (Ps. 22:22) ˈˈTanbhosü waa ˈwɔndaakësü ˈö mɛn ˗nu ꞊zinŋgü ˗yö mɛn ˈbha ˗nu ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗. ꞊Ya kë ꞊dhɛ ˗yö ˗kë ka ˈka ˈˈdhʋ̈, pë ˈö mɛn ˈbha ˗nu ˗takun ˈö ˈˈsuʋ̈ ˗yö go ˗an zuʋ̈ˈˈ ˗ta ˗a draansü ˗dho ka ˗takun ˈpö.

13. ˈMën dho kwa ˗takun kö ˈkwa ˈˈtan bho kwa zuʋ̈ˈˈ ꞊gban ˈka ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta?

¹³ ˗Kwa ˈˈtan bho kwa zuʋ̈ˈˈ ꞊gban ˈka. ˈPë ˗kë ˈkwa ˈˈtan bho ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta ˈyö ˗tɔ kö ˈkwa ˈˈwɩ Zoova ˈtɔ ˈˈpiʋ̈. Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Sadha ˈyaa kun ˈö ˗de yö ˗ni ˈgü ꞊dhɛ ˈˈtanbhomɛn ˗së ˈdhö. ˈˈKɛɛ ˗yö ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ˈö Zoova ˈtɔ bhɔ ˈˈtan bho ˗sü ˈka. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗yö ö ˗de ˗baa ˈˈtanbhosü ˗bha ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö ö ˗de ꞊baa˗ ˈka ˗bhɔkwëë ˈˈpian ˈˈpɛpɛ ˈwo to ˗an ˗bha, ˗a ˈdhö. ˗Yö ˗bhɔkwëë ˗dhɛ ˈö ˈdhö ˗a ˗bha ˈˈtan ˗nu ˗draan, ˈö ˗wo ˗nu ˈwo˗ ˈgü waa ˈwɔn ˗gɔ ˗nu ˈwo dho ˗an draanˈˈ bhë, ˗an ˗gbankwëëdhɛ ꞊mɛɛn. ˗Ya ˗pö: «˗A ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗yö n ˗takun ˈa n ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë ˗wo ˗nu ˈwo ˈˈtan ˈgü ˗an ˈgü, ˈyö ˈmaan ˗ya n ˗wo ˗bha ˗kë yaa ˗sü ˗wɔn ꞊zɔnŋ ˗ta.»

14. ˗Ya kë ꞊dhɛ ˈbhaa ˗mɔn ˈˈwɩ ˗sü ˗bha, ˈmën dho ü ˗takun kö ü ˈwɔn ˗daa ˗nu kë ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta?

¹⁴ ˗Kwa ˈwɔn ˗daakë zoodhö zoodhö. ˗A kë ˗sü ˗yö mɛn ˈbha ˗nu ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dedewo. Talia ˈkwa˗ ˗wɔn ꞊blɛɛ ꞊klöö˗ yö, ˗ya ˗pö: «ˈWɔn ˗blɛɛ mɛn ˗nu ꞊zinŋgü ˗sü ˈˈsuʋ̈ ˗yö n ˗kë. Mɛn ˗nu ˈwaa˗ ˈsuan˗ bho n ˗wo ˗bha ˈgbɛ, ˈyö sü ꞊dhɛ ˈmaan ˈwɔn blɛɛˈˈ ˈˈgbɩɩ˗. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˈwɔndaakësü ˗yö ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dedewo n ˗bha ˈka.» ˈKö ˗kë ˈˈdhʋ̈, Talia ˈgü ˈti ga ˗a ˈka. ˗Yö ö ˗de baaˈˈ  ˗ni ˈgü, ˗a ˗zo ˈyaa bhɔ ꞊dhɛ ˗wa dhɛɛˈˈ ˈbha ˈkpɔ, ˗a ˗daa ˗blɛɛsü dua ˗mü ˗yö kë ꞊klöö˗, ˗yö kë ˗a dhɛɛˈˈ ˗yɔ vɛɛdhö ˈka. ˗Ya ˗pö: «˗Ya ˗zɔn n ˗dhɛ ꞊dhɛ n ˗man dhɛɛˈˈ ˗nu ˗yɔ ˗ya kë ꞊klöö˗ ˗a ˈgümandhɛ ˗dho kë ˗së. ˗Ya kë ˗a ˈwɔn ga ˈka ˈpö vɛɛdhö, ˗yö ˗dho kë ˗bhɔkwëë ˈˈdhiʋ̈sümɛn ˗dhɛ ˗së.»

15. ˈMën kwa ˗zo dua ˈyaa ˗mü kö ˗yö bhɔ ˗a ˈka?

¹⁵ ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, kletiɛn ˗nu ˗de ˈwo ˗mɔn ˈˈwɩ ˗sü ˗bha ˈwɔn ˗daa ˗nu kë ˗sü ˈö ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta, ˗yö ˗kë ˗an ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗. ˈMën ˗kë? Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Ʒiliɛtö ˗ya ˗pö: «ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka ˈwɔndaakësü ˈˈsuʋ̈ ˗yö n ˗kë ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ a˗ ˗pö n ˗de ˗dhɛ n ˗man ˈwɔn ˗daa ˗yö ˗bhaasü ˈö ˈyaa ˗së ˈgbɛ.» Kwa ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ꞊dhɛ Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ kö ˈwɔn ˗daa ˗së ˗dhɛ ˈö kwa ˗gɔ ˈkwa˗ kë. c ˈKwa ˈˈsuʋ̈ bho kwa zuʋ̈ˈˈ ˗ta ˈkwa ˈwɔn ˗daa ˗nu kë, ˗yö ˗kë ˗a ˗dhɛ ˗së.

16. ˈWɔn blɛɛˈˈ ˗kɔ suu ˗mɛɛn ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü ˈkwa ˈˈkan ˗a ˗bha?

¹⁶ ˗Kwa ˈˈkan ‹˗wʋ yaa suu ˈˈpɛpɛ ˗bha.› (Efɛ. 4:31) ꞊Dhɛ ˗kɔ ˈkwa˗ yö ˗a ˈka ꞊klöö˗ yö ˗a ˈdhö, kletiɛn ˈˈdhiwo dua ˈyaa ˗mü kö kë ˈya˗. ˈˈKɛɛ ˈˈdhiwo suu ˈbha ˗nu ˗wo ˗dhö ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü ˈkwa kwa ˗de ˈkun ˗an ˗bha ˈpö. Kwa dua ˗mü ˈkwa˗ kë kwa ˈsuan˗ ˈka kö mɛn ˗nu ˈö kwaa˗ ˗nu kwa wɔkɔ ˗nu, kwa ˈgodhɛ ˗nu ɛɛnˈˈ kwa ˗bha ˈˈsɛ ˗nu ˈwaa do, ˈkwa ˗dho ˈwɔn yaa blɛɛˈˈ ˗an ˗bha. Kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈwɔn ˗nu ˈwo ˗kë ꞊dhɛ ˈˈsi ˗bho ˗an ˗gɔ ˗sü ˈdhö, ˈkwa˗ blɛɛˈˈ ˗an ˈka. Kwa ꞊dhegblü do ˗ya ˗pö: «ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, a ˈwɔn yaa ˗blɛɛ n ꞊dhegblü ˗nu ˈka ˈa˗ ˗ga ꞊dhɛ a ˈˈgbɛɛtazë ˗ni ˈgü, ˈˈkɛɛ kö ˗yö ˗yɛ ˗an ˗bha. ˗Kwɛ ꞊va ˈˈpiʋ̈, n ˗man dhebɔ ˗yö n ˗takun ꞊dedewo. Man ˈwɔn yaa blɛɛˈˈ ˗a ˈka ɛɛnˈˈ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈka, ˗yö n ˗dhɛ ꞊plɛdhe ˈgü ˈö˗ pö n ˗dhɛ ˈˈpuu ˈka.»

17. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Efɛzö 4:29 ˈgü, kwa ˗dho kwa ꞊dhegblü ˗nu ꞊faanmën ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁷ Kwa ˈwɔn blɛɛˈˈ ˗kɔ ˗yö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ꞊faanmën. ˗Kwa kë mɛn ˈˈnuɛ bho ˗mɛn ˗nu ˈka, ˈkwa ˗dho kë ˗an ꞊tɔɔkëmɛn ˗nu ˈka ˈö ˗an këwɔn ˗nu ˈwaa kwa ˗zokun. (Efɛzö 4:29 ˗wo pö.) ˈWɔn ˗së ꞊va ˈö Izraɛdhömɛn ˗nu dua ˈdhö ˗mü ˗be ˗wo ˗Zlan ˈˈnuɛ bho ˗a ˗wɔn ˈgü ˗wo ˗kun ˗dhö. ˈˈKɛɛ ˗wo ˗kun ˗dɔn bho ˗ni ˈgü ˗Zlan ˈka wo ˗wo ꞊löö ˗kplawo. ˈKwa kë ˗wɩ ö ˗wo ꞊löö ˗mɛn ˈka, mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ kwa ˈdhö ˈpö. Kwa ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ꞊dhɛ mɛn ˗kɔŋ do ˗bha ˈˈklɔɔn yaa ˈwo˗ bho ˗a ˗wɔn ˈgü, «Izraɛdhömɛn ˗nu ˗wo ˗dɔn ˗bho Moizö ˈka ꞊kwɛŋzü.» (Nomb. 13:31–14:4) ˈˈKɛɛ ˈkwa mɛn ˗nu ˈˈnuɛ bho, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˈwɔn ˗së kë ˗sü ꞊faan ˗nu ˗an ˗dhɛ. Zɛfute ˈdhu ˗yö ꞊faan ˗slɔɔ ˈpö ˈö to ˗klu ˗sü ˈka ö ˗bha yö ˗bha, ˈyö sü ꞊dhɛ  ˗a ˈˈtɔŋdhe ˗nu ˗kun ˈdho ˗ni ˈgü ˗a ˈˈnuɛ bho ˗kplawo. (Juges 11:40) Sadha ˈö ˈkwa˗ ˗wɔn ꞊blɛɛ ꞊klöö˗ yö ˗ya ˗pö: «ˈKwa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈˈnuɛ bho, ˗wa ˗yö ꞊dhɛ wo ˗dhɔ ˗yö Zoova ˗kë, ˈö wo ˗duɛɛ ˈdhö˗ ˗bha kɔlokota ˈgü.» ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˗kwaa ˈˈslö mɛɛnˈˈ kö ˈkwa kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈˈnuɛ bho.

18. Kwa ˗dhɛ ˗ga Psaume 15:1, 2 ˈgü, ˈmën ˗kë kwa dua ˈdhö ˗mü ˈkwa gagade pö? ˈYö ˈkwa dho ˗a kë ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁸ ˗Kwa gagade pö. ˈKwa kë ꞊suakëmɛn ˈka, ˈkwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa kë Zoova ˗dhɛ ˗së. ꞊Sua suu ˈˈpɛpɛ ˗san ˗yö Zoova ˗kë. (Prov. 6:16, 17) ˈKö ˗kë ꞊dhɛ mɛn ꞊vadhɛ ˗wa ˗pö ꞊dɛɛ ꞊dhɛ ꞊suakësü ˗yö ˗së, kwa ˗zë kwa ˗kan ˗a ˗bha, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗yö Zoova ˗dhɛ ˈya˗. (Psaume 15:1, 2 ˗wo pö.) ˈKö ˗ke ꞊dhɛ ˈkwa ˈti ꞊sua kë vɛɛdhö, kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa ˈwɔn ˗nu ˗gɔ plʋʋˈˈ ö ˗ta.

19. ˗Mën ˈbha ˈö ˈkwa dho kwa ˗de ˈkun ˗a kë ˗sü ˗bha?

¹⁹ ˗Kwa ˈˈkan mɛn ˗nu ꞊tɔɔkësü ˗bha. (Prov. 25:23; 2 Tes. 3:11) ˈDhɛ ˈwo Ʒiliɛtö ꞊tɔɔkë, ˗kɔ ˈö ˗yɛ ˗a ˈka ˗a ˗bha ˗ya ˗blɛɛ ˈö˗ pö: «˗Wa kwa ꞊tɔɔkë ˈkwa˗ ˗mɛn yö, kwa ˈgü ˗yö ˗ga. ˗Ya kë n ˈka, mɛn ˈö n ꞊tɔɔkë bhë ˈmaan ˈdhaŋ˗ bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˈzüdho. ˗Mën ˈö˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˗a ˗mɛn ˈyaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗yö n ˗dhiaŋ yaa zë ˈzü mɛn ˈˈwɛɛ ˈbha ˗nu ˗dhɛ?» ˈKwa˗ yö ꞊dhɛ kwa ˗bha ˈˈdoo ˗yö kë ˗ni ˈgü mɛn ˗nu ꞊tɔɔkësü ˈka, ˗kwa kwa ꞊kwaa˗ ˗zü ˈkwa pë ˈˈwɛɛ ˗wɔn blɛɛˈˈ.—Kodh. 4:6.

20. ˈMën ˈkwa ˗dho pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˈkwa˗ kë kwa ˈˈdhiwo ˈka?

²⁰ ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˈkwa˗ ˗bha yö ˈwɔn yaa blɛɛˈˈ ˗sü ˗ya sa ˗dhɛ ꞊gban ˈgü bhë, kwa dua mü ˈkwa pë ˈˈpɛpɛ kë kö kwa ˈˈdhiwo kë Zoova ˗dhɛ ˗së. Kwa ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ꞊dhɛ ˈkwa ˈˈdhiwo ˈö bhë, gbɔɔdhe ˈö Zoova ˗ya ˗kë kwa ˗gɔ yö ˗mü. Pë ˈö ˈkwa˗ ˗kë ˗a ˈka, ˗yö ö ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë ˗a ˈgü. ˈKwa kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö kwa ˈˈdhiwo kë ˗së ˗zlanwopödhɛ ˈgü, ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta, ɛɛnˈˈ kwa ˗bha ˈˈdoo ˗nu ˈgü, ˗yö ˗dho ˈdhuëë˗ ˈkpɔ kwa ˗bha. ˈˈKpɔnŋtaadhɛ yaa ˈö yö, Zoova ˗ya ˈö bo ˗a ˈgüshiʋ̈ ˗sü ˈka, ˗a ˈtɔ bhɔ ˗sü ˈö kwa ˈˈdhiwo ˈgü ˗yö ˗dho kë ˈˈplëëplë. (Zud. 15) ˈˈKɛɛ ˈˈsanni ˗a ˈˈtʋ̈ŋ ˗yö ˗wo, ˗kwa kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈkwa kë Zoova ˗dhɛ ˗së «kwa ˈˈdhiwo ˗nu ˈgü.»—Ps. 19:14.