Se inamde ọdiọk: Ndikop bụt idiyakke enyene nti ufan onyụn̄ ekeme ndinam ediwak n̄kpọ atak fi.

 Se inamde ọfọn: Idịghe kpukpru ini ke ndikop bụt esidiọk. Ndikop bụt ekeme ndinam esikere se etịn̄de mbemiso etịn̄de, esise nte mbon en̄wen ẹnamde n̄kpọ esinyụn̄ enen̄ede akpan̄ utọn̄ ke ini owo etịn̄de ikọ.

 Se ifọnde ikan: Afo ndisikop bụt idahaemi iwọrọke ke edidi owo o-bụt ke nsinsi. Odu se ekemede ndinam mbak udûsunen̄ede ukop bụt. Ibuotikọ emi ayan̄wam fi ọdiọn̄ọ se ekemede ndinam.

•  Diọn̄ọ se isinamde fi okop ndịk

•  Se akpanamde

•  Se ubọkn̄ka fo ẹtịn̄de

 Bụt ekeme ndinam ndịk anam fi ndisineme nneme ye mme owo iso ye iso, edi edieke odụn̄ọrede ọdiọn̄ọ se isinamde fi okop ndịk, eyedikụt ke ufọn idụhe afo ndisikop ndịk. Yak ineme uwụtn̄kpọ ita emi.

•   Ndịk #1: “Ndiọn̄ọke se n̄kpetịn̄de.”

   Se anade ọdiọn̄ọ: Mme owo ẹsisọp ẹti nte inamde n̄kpọ ye mmọ ẹkan se iketịn̄de. Enyene se ikemede ndin̄wam fi okûnen̄ede ukop ndịk. Akpa, kpep ndinen̄ede n̄kpan̄ utọn̄ ke ini mme owo ẹtịn̄de ikọ. Ọyọhọ iba, nen̄ede wụt ke amama ndikop se mbon en̄wen ẹtịn̄de.

   Kere ise: Nso utọ owo ke afo akpama ndinam ufan​—owo emi etiede nte inịm, emi ikọ mîsikakke enye, m̀mê owo emi esimade ndinen̄ede n̄kpan̄ utọn̄ ke ini mme owo ẹtịn̄de ikọ?

•   Ndịk #2: “Mme owo ẹdikere ke nnemke itie.”

   Se anade ọdiọn̄ọ: M̀mê emesikop bụt m̀mê usukopke, mme owo ẹdisụk inyenyene se ẹtịn̄de ẹban̄a fi. Edi edieke esinemede nneme ye mme owo, mme owo ẹyenen̄ede ẹdiọn̄ọ utọ owo emi afo edide, ndien oro idiyakke fi enen̄ede okop bụt.

   Kere ise: Edieke afo ekerede ke mme owo ẹtịn̄ emi ye oko ẹban̄a fi, okûdi afo akam edi mfịna ke ndikere se mmọ mîkereke?

•   Ndịk #3: “Bụt ayanam mi mma ntịn̄ ikọ ndue.”

   Se anade ọdiọn̄ọ: Emi esitịbe ọnọ kpukpru owo ndusụk ini. Edieke mûwotke idem ke ini anamde ndudue, edi ọdiọn̄ọde ke idụhe eke mîsinamke ndudue, oro ayan̄wam fi akan ndịk oro.

   Kere ise: Ndi isinemke fi ndidu ye mbon emi mîsikereke ke mmimọ isinamke ndudue?

 Ndi ama ọfiọk? Ndusụk owo ẹkere ke mmimọ idịghe owo bụt ke ntak emi mmọ ẹsiwakde ndinọ mme owo etop ke fon. Edi esimem utom ndinyene nti ufan edieke isinemede nneme ye mme owo iso ye iso. Sherry Turkle, ataifiọk emi esikpepde n̄kpọ aban̄a nte mme owo ẹsinamde n̄kpọ, emi esinyụn̄ ekpepde n̄kpọ aban̄a nte fon, kọmputa ye mme n̄kpọ ntre ẹsinamde mme owo ẹnam n̄kpọ, ekewet ete: “Ke ini ikụtde mme owo iso ye iso inyụn̄ ikopde uyo mmọ, mmọ ẹnyụn̄ ẹkop eke nnyịn, ke isinen̄ede ikpere kiet eken.” a

•   Kûmen idem udomo ye owo. Iwọrọke ke ana akabade etie nte owo emi edide enye ama ododụk itie n̄kpọ ẹdiọn̄ọ ke enye do. Utu ke oro, emekeme ndibiere ndinam n̄kpọ emi mîdiyakke fi enen̄ede okop bụt ndien oro ayan̄wam fi enyene nti ufan, ediwak n̄kpọ idinyụn̄ itakke fi.

   “Iwọrọke ke ana edi owo emi enen̄erede ama nneme m̀mê owo emi edide ama ododụk itie n̄kpọ ẹdiọn̄ọ ke enye do. Se ekemede ndinam edi ama okụt owo emi mûdiọn̄ọke, tịn̄ ekpri n̄kpọ ban̄a idemfo nyụn̄ bụp enye n̄kpri n̄kpọ ifan̄.”​—Alicia.

   Se Bible etịn̄de: “Yak owo kiet kiet owụt se utom esie edide, ndien adan̄aoro enye eyenyene ntak ndidat esịt mban̄a idemesie, idịghe ke ndimen idem ndomo ye owo en̄wen.”​—Galatia 6:4.

•   Se nte mbon en̄wen ẹnamde n̄kpọ. Se nte mbon emi ẹkemede ndisọp nnam ufan ẹnamde n̄kpọ ye nte mmọ ẹsinemede nneme ye mme owo. Nso ke mmọ ẹsinam man ẹkeme ndinyene mme ufan? Nso ke mmọ mîsinamke? Ewe nti edu mmọ ke afo ekeme ndikpebe?

   “Se nte mbon emi ẹsikemede ndisọp nnam ufan ẹsinamde n̄kpọ nyụn̄ kpep n̄kpọ to mmọ. Se nte mmọ ẹsinamde n̄kpọ ye nte mmọ ẹsitịn̄de ikọ akpa ini emi mmọ ẹsobode ye owo.”​—Aaron.

   Se Bible etịn̄de: “Ukwak aban ukwak ọsọp. Ntre ke owo anam iso owo efen ayama.”​—Mme N̄ke 27:17.

•   Sibụp mbụme. Mme owo ẹsima nditịn̄ se mmọ ẹkerede ẹban̄a n̄kpọ, ntre afo ndibụp mbụme ayan̄wam fi ekeme nditọn̄ọ nneme ye mmọ. Ndibụp mbụme n̄ko idiyakke mme owo ẹnen̄ede ẹse fi.

   “Edieke etiede ekere kan̄a se editịn̄de, oro ayanam afo unen̄ekede utịmede esịt uban̄a se editịn̄de. Mbemiso akade itie n̄kpọ, emekeme ndikere kan̄a mban̄a se akpamade ndineme m̀mê mme mbụme oro akpamade ndibụp man edieke osobode ye mbon oro mûkwe akpa, enye ikakke-kak fi ndineme nneme ye mmọ.”​—Alana.

   Se Bible etịn̄de: “Ẹkûse ẹban̄a mbubehe mbufo kpọt, edi ẹse ẹban̄a mbubehe mbon en̄wen n̄ko.”​—Philippi 2:4.