BIBLE IDỊGHE N̄WED IFIỌK NTAIFIỌK, EDI ENYE AMA EBEBEM ISO ETỊN̄ NDUSỤK N̄KPỌ EMI NTAIFIỌK ẸDIDIỌN̄ỌDE MFỊN. YAK INEME UWỤTN̄KPỌ IFAN̄.

Ndi ekondo enyene ntọn̄ọ?

Ndusụk ntaifiọk emi ẹkenen̄erede ẹkpono ẹkedọhọ ke ekondo inyeneke ntọn̄ọ. Idahaemi, ntaifiọk ẹnyịme ke ekondo enyene ntọn̄ọ. Se Bible eketịn̄de edi oro toto ke ata eset.​—Genesis 1:1.

Isọn̄ nnyịn emi etie didie?

Ke eset, ediwak owo ẹkekere ke isọn̄ edi mbatmbat. Ke n̄kpọ nte isua 2,500 emi ekebede, ntaifiọk Greece ẹma ẹdọhọ ke etie nte isọn̄ edi ekara ekara. Edi anyan ini mbemiso oro, n̄kpọ nte isua 2,800 emi ekebede, Isaiah emi eketienede ewet Bible ama ọdọdọhọ ke isọn̄ edi “ekara.”​—Isaiah 40:22.

Ndi enyọn̄ ekeme nditaha?

Aristotle, ataifiọk eyen Greece emi okodude n̄kpọ nte isua 2,400 emi ekebede, ekekpep mme owo ke isọn̄ kpọt esitaha, ke enyọn̄ ye mme ntantaọfiọn̄ ikemeke-keme nditaha. Se ediwak owo ẹkenịmde edi oro ke ediwak isua. Edi ke n̄kpọ nte isua 200 emi ekebede, ntaifiọk ẹma ẹtọn̄ọ ndikpep mbufa n̄kpọ. Mmọ ẹkedọhọ ke n̄kpọ ekededi emi ẹkemede ndida enyịn n̄kụt ekeme nditaha, edide ke enyọn̄ m̀mê ke isọn̄. Lord Kelvin, ataifiọk emi eketienede anam ẹfiọk emi, ama etịn̄ se Bible etịn̄de aban̄a enyọn̄ ye isọn̄ ete: “Mmọ ẹyenyụn̄ ẹtaha nte ọfọn̄.” (Psalm 102:​25, 26) Edi enye ama enịm ke Abasi ekeme ndikpeme se enye okobotde man editaha onyụn̄ abiara. Se Bible onyụn̄ ekpepde edi oro.​—Ecclesiastes 1:4.

Nso imụm isọn̄ ye mme ekondo eken ikama?

Aristotle ekekpep mme owo ke kpukpru ekondo ẹdọn̄ọ ke akamba n̄kpọ kiet emi etiede ekara ekara, ndien ke isọn̄ nnyịn emi esịne ke ufọt mmọ. Ke n̄kpọ nte isua 300 emi ekebede, ntaifiọk ẹma ẹtọn̄ọ ndinịm ke etie nte inyeneke se imụmde mme ntantaọfiọn̄ ye mme ekondo ikama. Edi n̄kpọ nte isua 3,500 emi ekebede, n̄wed Job ama etetịn̄ ke inyeneke se imụmde isọn̄ ikama, ke Andibot “ọkọn̄ isọn̄ ke ikpîkpu.”​—Job 26:7.

KPA YE ORO BIBLE MÎDỊGHE N̄WED IBỌKUSỌBỌ, ENYE AMA EBEBEM ISO ETỊN̄ MME N̄KPỌ EMI MME DỌKTA ẸDIDIỌN̄ỌDE KE NDONDO EMI.

Ndinam owo udọn̄ọ okûdu ukpere owo.

Ibet Moses ọkọdọhọ mbon akpamfia ẹkûdu ukpere mme owo. Ata ediwak isua ama ebe mbemiso mbiausọbọ ẹdifiọk ke ifọnke owo emi udọn̄ọ esie ekemede ndibe owo odu ekpere mbon en̄wen. Mmọ ẹkedifiọk emi ke ini ndiọi udọn̄ọ okowotde mme owo ọkwọkudịm n̄kpọ nte isua 700 emi ekebede.​—Leviticus, ibuot 13 ye 14.

Ndiyet ubọk ke ẹma ẹketụk okpo owo.

Tutu esịm n̄kpọ nte isua 150 emi ekebede, ekesidi mbiausọbọ ẹma ẹtụk okpo owo ẹma, mmọ ẹmen ubọk oro ẹkesọbọ owo udọn̄ọ idem, iyetke ubọk. Oro ama anam ata ediwak owo ẹkpan̄a. Edi Ibet Moses ama etetịn̄ anyan ini ko ete ke owo ekededi emi otụkde okpo owo edehe, ntre ke enye enyene ndiyet ọfọn̄ esie nnyụn̄ nyere mmọn̄. Emi ikayakke mmọ ẹdọn̄ọ ntịme ntịme.​—Numbers 19:​11, 19.

Nte ẹkpeduọkde ndek.

Kpukpru isua, se ibede nditọwọn̄ tọsịn 500 ẹsikpan̄a ke ntak utọrọ, ndien emi esitịbe ke ntak emi owo mîduọkke ndek ọfọn. Ibet Moses ọkọdọhọ ke ẹnyene nditịbi isọn̄ ke ebiet emi mîkpereke ufọk mfụk ndek.​—Deuteronomy 23:13.

Ini emi ẹkpenịmde eyen mbobi.

Ibet emi Abasi ọkọnọde nditọ Israel ọkọdọhọ ke ẹnyene ndinịm eyen erenowo mbobi ke ọyọhọ usen itiaita. (Leviticus 12:3) Mme dọkta ẹdikụt idahaemi ke iyịp nsekeyen esitọn̄ọ ndiboho ke ini eyen ama ekebe urua kiet. Mbemiso mme dọkta ẹdidiọn̄ọde emi, toto ke ini emi ẹkewetde Bible, Abasi ọkọdọhọ ẹbet eyenọwọn̄ ebe urua kiet mbemiso ẹnịm enye mbobi.

Esịt ndina owo sụn̄ ekeme ndinam idem ọsọn̄ owo.

Mbon oro ẹsinamde ndụn̄ọde ẹban̄a nsọn̄idem ẹdọhọ ke inemesịt, idotenyịn, ndisikọm owo ke ini ẹnamde n̄kpọ ẹnọ nnyịn, ye ndisifen nnọ owo ẹkeme nditiene nnam idem ọsọn̄ owo. Bible ama etetịn̄ ke “esịt eke adarade ọkọk ubiak, edi edu mfụhọ an̄wan owo ọkpọ.”​—Mme N̄ke 17:22.