SARAH enen̄ede idem ke ama akanam utom ke anyan ini, onyụn̄ ọwọn̄ọde enyịn ese usụn̄. Enye eteme ifụn iban esie se ẹkpenamde, ndien mmọ ke ẹnam emi ye inemesịt. Sarah ke esịn idem anam udeme utom esie. Ekeme ndidi enye ekekịm ebiet emi awahade ke tent emi mmọ ẹdụn̄de. Ẹkesida nsọsọn̄ ikpaebot ẹnam utọ tent emi, ndien enye ọtọn̄ọ ndikpa enyịn ke ntak emi edịm ọbọn̄de enye ke anyan ini, eyo onyụn̄ amiade enye. Emi anam Sarah eti ke mmimọ imodụn̄ ke tent ibịghi. Mbubreyo edisịm, ndien Sarah ekere ke akpana Abraham * ebe imọ ọnyọn̄ edi sia enye ọkọwọrọ tọn̄ọ usenubọk. Enye ke ese usụn̄. Ke ini enye adade okụt ebe esie mbukpọn̄ mbukpọn̄, enye atuak inua imam.

Isua duop ebe tọn̄ọ Abraham ekemen ikọtufọk esie ebe Akpa Euphrates aka Canaan. Sarah etiene ebe esie asan̄a anyan isan̄ emi aka ebiet emi mmọ mîfiọkke, sia enye ọfiọk ke Abasi ama ọn̄wọn̄ọ ndidiọn̄ eyen emi Abraham edinyenede nnyụn̄ nnam enye edi akamba idụt. Edi didie ke Sarah editiene inam uduak Abasi emi osu? Enye edi ada, onyụn̄ edi isua 75 idahaemi. Ekeme ndidi enye ama ekere ete, ‘Se Jehovah ọn̄wọn̄ọde ọnọ ebe mi edisan̄a didie osu ke ini ami ndide ada?’ Imọdiọn̄ọ ke utọ n̄kpọ emi ekeme nditịmede owo esịt mîdịghe anam owo akanam se enye mîkpanamke.

Ekeme ndidi nnyịn n̄ko imesikere ndusụk ini m̀mê se Abasi ọn̄wọn̄ọde oyosu. Isimemke nnyịn ndinyene ime mbet n̄kpọ, akpan akpan ke ini itiede ibet n̄kpọ emi inen̄erede iyom. Nso ke ikeme ndikpep nto Sarah?

Ibịghike Abraham akada ubon esie ọwọrọ ke Egypt. (Genesis 13:​1-4) Mmọ ẹma ẹkedụn̄ ke obio emi etiede obot obot onyụn̄ odude ekpere Bethel, emi mbon Canaan ẹkesikotde Luz. Sarah ama esida ke obot oro okụt Isọn̄ Un̄wọn̄ọ. Mbon Canaan ẹma ẹdụn̄ do, ndien usụn̄ ama odu emi mme akaisan̄ ẹkesisan̄ade ẹka nsio nsio idụt. Kpa ye oro, idụhe se ikeyede Sarah nte obio emana esie. Enye okokpon ke Ur emi odude ke Mesopotamia. To ke ebiet emi Sarah odude idahaemi sịm Ur edi n̄kpọ nte itiat 1,200. Ediwak mbonubon mmọ ẹdu do, urua ye ikpọ ufọkurua ẹnyụn̄ ẹyọyọhọ Ur. N̄ko, etie nte ufọk emi mmọ ẹkedụn̄de ke Ur ama enyene eti ibibene ye mmọn̄ esan̄ukwak. Edi Sarah ikesitiehe ikere kpukpru se enye akadahade ọkpọn̄ ke Ur.

Kop se apostle Paul ekewetde mi aban̄a mmọ ke n̄kpọ nte isua 2,000 ama ekebe: “Edieke ekpedide mmọ ẹma ẹka iso ẹti ebiet oro mmọ ẹketode ẹwọn̄ọ, mmọ ẹkpekenyene ifet ndifiak nnyọn̄ọ.” (Mme Hebrew 11:​8, 11, 15) Abraham ye Sarah iketiehe ikere se mmọ ẹkenyenede ke Ur. Edieke mmọ ẹkesitiede ẹkere nte n̄kpọ ọkọfọnde ye mmọ do, ekeme ndidi mmọ ẹkpekefiak ẹnyọn̄ọ. Ekpedi mmọ ẹma ẹfiak ẹnyọn̄ Ur, mmọ ẹkpeketaba akwa ifet emi Jehovah ọkọnọde mmọ. Ata ediwak owo ikponyụn̄ idiọn̄ọke mmọ mfịn sia mmọ ikpesịneke ke otu mbon emi ẹkenen̄erede ẹnyene mbuọtidem, emi mme owo ẹyomde ndikpebe.

 Sarah iketiehe ikere se ima ikebebe; enye ekekere se idide ke iso. Ntre, enye ama aka iso asan̄a ye ebe esie aka nsio nsio itie. Enye ama esitiene an̄wam ẹwụhọde tent, asan̄a ye mme ufene mmọ, onyụn̄ an̄wam ẹwụk tent ke obufa ebietidụn̄ mmọ. Enye ama ọyọ nsio nsio n̄kpọ oro ọkọwọrọde enye. Jehovah ama afiak etịn̄ se enye ọkọn̄wọn̄ọde ọnọ Abraham, edi ikosụk itịn̄ke n̄kpọ ndomokiet iban̄a Sarah.​—Genesis 13:​14-17; 15:​5-7.

Ke akpatre, Sarah ama ebiere nditịn̄ se ikesịnede enye ke esịt nnọ ebe esie. Kere nte enye ekenyenede mbọm ke ini enye ọdọhọde ebe esie ete: “Mbọk sese! Jehovah iyakke mi mman eyen.” Ekem, enye ama ọdọhọ ebe esie emen Hagar, ofụn an̄wan esie, ọdọ man aman nditọ ọnọ enye. Kere nte esịt eketịmerede enye ke ini enye etịn̄de n̄kpọ emi ọnọ ebe esie. Se Sarah ọkọdọhọde ebe esie anam emi ekeme ndikpa nnyịn idem, edi ikedịghe esen n̄kpọ ini oro erenowo ndidọ n̄wan en̄wen m̀mê ndinyene n̄wanesa man aman eyen emi edidide adiakpa esie. * Ekeme ndidi Sarah ekekere ke se imọ inamde oro edinam uduak Abasi osu, sia enye ama ọdiọn̄ọ ke Abasi ọn̄wọn̄ọ ndinam eyen Abraham akabade edi akamba idụt. Kpa ye oro nnyịn mîdiọn̄ọke ofụri se enye ekekerede, se idiọn̄ọde edi ke enye ama enyịme ndiyak n̄kpọ atak enye. Nso ke Abraham akanam? Bible ọdọhọ ke enye ama “okop uyo [Sarah].”​—Genesis 16:​1-3.

Ndi enyene n̄kpọ ndomokiet ke mbụk emi, oro owụtde ke Jehovah akanam Sarah ọdọhọ ebe esie emen Hagar ọdọ? Baba. Enye akanam se owo en̄wen ekededi okponyụn̄ anamde. Enye ekekere ke Abasi anam imọ idi ada, ntre ke n̄kukụre usụn̄ emi Abraham ekemede ndinyene eyen edi imọ ndimen ofụn an̄wan imọ nnọ enye. Edi se enye ọkọdọhọde ebe esie anam emi akasan̄a ye afanikọn̄. Kpa ye oro, enye ndikenyịme ndinam emi owụt ke enye ikoyomke ufọn idemesie kpọt. Nnyịn idu uwem ke ererimbot emi mme owo ẹsiyomde ufọn idemmọ kpọt, ntre se Sarah akanamde emi edi ata eti uwụtn̄kpọ ọnọ nnyịn. Edieke nnyịn ibemde iso inam uduak Abasi utu ke ndiyom ufọn idem nnyịn kpọt, ọwọrọ imekpebe uwụtn̄kpọ Sarah.

Ikebịghike, Abraham ama enyene ebuana ye Hagar, ndien enye ama oyomo. Etie nte idịbi oro ama anam Hagar ekere ke imọ imọfọn ikan Sarah, ntre enye ama ọtọn̄ọ ndise ekaufọk esie ke ndek. N̄kpọ emi ama enen̄ede abiak Sarah sia enye ekedi ada. Ntre Sarah ama ọtọn̄ọ ndifiomo enye, edi Bible itịn̄ke nte enye akanamde emi. Abraham ebe esie ikakpanke enye, Abasi ikonyụn̄ iyatke esịt ye enye. Ekem, Hagar ama aman eyen erenowo, emi ekekerede Ishmael. (Genesis 16:​4-9, 16) Nte ini akakade,  Jehovah ama afiak etịn̄ se enye ọn̄wọn̄ọde ndinam nnọ Abraham. Sarah ekedi isua 89 ini oro, ebe esie edi isua 99. Etop emi ama enem mmọ onyụn̄ akpa mmọ idem.

Isan̄ emi n̄ko, Jehovah ama ọn̄wọn̄ọ ọnọ Abraham ufan esie ete ke imọ iyanam nditọ esie ẹwak. Abasi ama onyụn̄ okpụhọ enye enyịn̄. Enye ekesikere Abram. Edi Jehovah okosio enye Abraham, emi ọwọrọde “Ete Ediwak Owo.” Edi akpa ini ekedi emi Jehovah etịn̄de se Sarah edinamde man un̄wọn̄ọ esie emi osu. Enye ama okpụhọ enye n̄ko enyịn̄. Enye ekesikere Sarai, emi etiede nte ọwọrọ “Utọk,” edi Abasi okosio enye Sarah, kpa enyịn̄ emi kpukpru nnyịn idiọn̄ọde. Nso ke Sarah ọwọrọ? Ọwọrọ “Ọbọn̄-An̄wan.” Jehovah ama etịn̄ ntak emi imọ inọde Sarah enyịn̄ oro, ete: “Nyọdiọn̄ enye nnyụn̄ nnam enye aman eyeneren ọnọ fi; ndien nyọdiọn̄ enye, enye oyonyụn̄ akabade edi ediwak idụt; ndidem mme idụt ẹyeto enye ẹwọn̄ọ.”​—Genesis 17:​5, 15, 16.

Ọwọrọ eyen emi Sarah edimande inọ Abraham ke Jehovah ọn̄wọn̄ọ ndinam ọdiọn̄ kpukpru mme idụt. Abasi ọkọdọhọ ẹkot eyen oro Isaac, emi ọwọrọde “Imam.” Ke ndondo oro Abraham okokopde ke Jehovah aduak ndinam Sarah aman eyen, enye ama “ọduọ ekịbi iso ke isọn̄” onyụn̄ “ọtọn̄ọ ndisak.” (Genesis 17:17) Idem ama akpa enye, esịt onyụn̄ enem enye. (Rome 4:​19, 20) Edi nso kaban̄a Sarah?

Ikebịghike, isenowo ita ẹma ẹdi tent Abraham. Kpa ye oro eyo okofiopde etieti ke ini mmọ ẹkedide, Abraham ama ọsọsọp ọwọrọ akadara mmọ. Sarah ama etiene ebe esie adara mmọ. Abraham ama ọdọhọ Sarah ete: “Wara da seah eti ndomuyo ita buen nyụn̄ nam ekara uyo.” Ikesimemke ndikama owo esen ini oro. Abraham ikayakke kpukpru utom inọ n̄wan esie, enye ama ọsọsọp aka okowot ayara enan̄ ada anam udia ọnọ mmọ, onyụn̄ ọnọ mmọ n̄kpọ ẹn̄wọn̄. (Genesis 18:​1-8) Isenowo oro ẹkedi mme angel Jehovah. Etie nte se iketịbede emi ke apostle Paul eketịn̄ aban̄a ke ini enye ekewetde ete: “Ẹkûfre ndikama isenowo, koro ebede ke ndikama isenowo, ndusụk owo ẹma ẹkama mme angel esen idiọn̄ọke.” (Mme Hebrew 13:2) Ndi emekeme nditiene n̄kama owo esen nte Abraham ye Sarah ẹkenamde?

Ke ini kiet ke otu mme angel oro akafiakde etịn̄ ke Abasi ọn̄wọn̄ọ ndinam Sarah aman eyen, Sarah ikodụhe do edi enye ama esịne ke tent esie okop. Eketie enye nte edi mbubru ndidọhọ ke akani-an̄wan nte imọ ekeme ndiman eyen, ntre enye ama asak onyụn̄ ọdọhọ ete: “Ke emi mma n̄kọsọn̄ mi, nte mmekeme ndikop inemesịt, ke emi ọbọn̄ mi ama ọkọsọn̄ n̄ko?” Angel oro ama enen̄ede Sarah onyụn̄ obụp enye ete: “Nte odu n̄kpọ ekededi oro ọsọn̄de akan Jehovah?” Idem ama enyek Sarah, ntre enye ama oyom n̄kpọ etịn̄ ndinyan̄a idem. Enye ama ọdọhọ ke imọ ikasakke. Edi angel oro ama ọdọhọ enye ete: “Kûkan̄! koro ama asak.”​—Genesis 18:​9-15.

Ndi Sarah ndikasak ọkọwọrọ ke enye inyeneke mbuọtidem? Ihih. Bible ọdọhọ ete: “Oto mbuọtidem n̄ko Sarah ọbọ odudu ndiyomo mfri, idem ke ini enye ama ekebe isua uman eyen, sia enye adade enye emi ọkọn̄wọn̄ọde un̄wọn̄ọ oro nte anam-akpanikọ.” (Mme Hebrew 11:11) Sarah ama ọfiọk utọ owo emi Jehovah edide onyụn̄ ọfiọk ke Jehovah iditreke ndinam se ededi oro enye ọn̄wọn̄ọde. Oyom kpukpru nnyịn inyene utọ mbuọtidem emi. Ana inen̄ede ifiọk Abasi emi ọkọnọde mme owo spirit esie ẹda ẹwet Bible. Edieke inamde emi, iyokụt ke ama ọfọn nte Sarah ekenen̄erede ọbuọt idem ye Jehovah. Jehovah edi Abasi akpanikọ. Enye esinam kpukpru se enye ọn̄wọn̄ọde, ndien ndusụk ini enye esinam emi ke usụn̄ emi akpade nnyịn idem tutu imam ọbọhọ nnyịn.

Ke ini Sarah ekedide isua 90, se enye eketiede ebet ke ofụri uwem esie ama etịbe. Enye ama aman eyeneren ọnọ edima ebe esie emi ekedide isua 100. Abraham okosio eyen emi enyịn̄ oro Abasi ọkọdọhọde enye, oro edi, Isaac, emi ọwọrọde “Imam.” Kere nte Sarah atuakde inua imam kpa ye oro idem ememde enye. Sarah ama ọdọhọ ete: “Abasi ọmọnọ mi se ndade  nsak imam: kpukpru owo eke ẹkopde ẹyesak ye ami.” (Genesis 21:6) Eyen emi Abasi ọkọnọde Sarah mi ke ini usọn̄ ama enem enye esịt tutu esịm usen emi enye akpade. Edi enọ emi akasan̄a ye akamba utom.

Ke ini Isaac ekedide isua ition, ubon mmọ ẹma ẹsịn usọrọ ke usen emi ẹkesiode enye ke eba. Edi mfịna ama odu. Bible ọdọhọ ke Sarah ama okụt n̄kpọ emi akafịnade enye. Ishmael, eyen Hagar emi ekedide isua 19 ini oro, ama esisak Isaac nsahi. Idịghe mbubru ke enye ekesinam oro. Apostle Paul ọkọdọhọ ke Ishmael ọkọkọkọbọ Isaac. Sarah ama okụt ke idịghe ikpîkpu nsahi ekedi oro, ke Ishmael ekeme ndinam eyen imọ n̄kpọ usen kiet. Sarah ama ọfiọk ke enyene se Abasi aduakde ndida Isaac nnam. Ntre, enye ama enyene uko aka ebịne ebe esie eketịn̄ se isịnede enye ke esịt. Enye ama ọdọhọ ebe esie ebịn Hagar ye Ishmael osio ke ufọk.​—Genesis 21:​8-10; Galatia 4:​22, 23, 29.

Abraham akada didie ikọ oro? Bible ọdọhọ ete: “Ikọ oro ayat Abraham esịt etieti ke ntak eyen esie.” Enye ama enen̄ede ama Ishmael, ntre emi ikayakke enye okụt mfịna emi odude. Edi Jehovah ama ọdiọn̄ọ se mfịna emi ekemede ndida ndi, ntre enye ama ọdọhọ Abraham ete: “Kûyat esịt ke se Sarah eyịrede etịn̄ ye afo aban̄a ekpri eyeneren oro ye eka esie. Kop uyo esie, koro se ẹdikotde mfri fo edito Isaac.” Jehovah ama ọdọhọ Abraham ke imọ iyese iban̄a Hagar ye eyen esie. Abraham ama enyịme sia enye ama esikop uyo Abasi.​—Genesis 21:​11-14.

Sarah ekedi ata eti an̄wan ọnọ Abraham. Enye ikesitịn̄ke se idinemde Abraham esịt kpọt. Ke ini enye okokụtde mfịna emi ekemede ndibiat ubon mmọ, onyụn̄ ekemede ndifịna mmọ ke ini iso, enye ama etịn̄ se enye ekerede ọnọ ebe esie. Edi se enye akanamde emi ikedịghe usọn̄enyịn. Apostle Peter, emi edide ama ọdọ n̄wan, ọkọdọhọ ke Sarah ama enen̄ede okpono ebe esie onyụn̄ enịm eti uwụtn̄kpọ ọnọ iban eken. (1 Corinth 9:5; 1 Peter 3:​5, 6) Edieke itịmde ikere n̄kpọ emi, iyokụt ke Sarah ndikpeketre nditịn̄ mfịna emi enye okokụtde nnọ ebe esie ọkpọwọrọ ke enye ikponoke ebe esie, sia mfịna oro akpakada esuene ọsọk ebe esie onyụn̄ anam ofụri ubon mmọ ẹtaba se Abasi ọkọn̄wọn̄ọde ọnọ mmọ. Sarah ama etịn̄ se akanade enye etịn̄, edi akanam emi ukpono ukpono.

Ediwak iban ẹma uwụtn̄kpọ Sarah. Uwụtn̄kpọ esie anam mmọ ẹfiọk nte ẹkpenemede nneme ukpono ukpono ye mme ebe mmọ. Ndusụk iban ẹkeme ndikere nte Jehovah ekpesidọhọde ebe mmọ okop se mmimọ itịn̄de kpa nte emi Jehovah ọkọdọhọde Abraham okop uyo Sarah. Okposụkedi emi mîsitịbeke, mmọ ẹkpep ekese n̄kpọ ẹto mbuọtidem, ima, ye ime oro Sarah ekenyenede.

Kpa ye oro Abasi okosiode enye Sarah, emi ọwọrọde “Ọbọn̄-An̄wan,” enye ikesitiehe-tie ibet ẹnam n̄kpọ ye imọ nte ọbọn̄-an̄wan. Ntre, ke ini Sarah akakpade ke ini edide isua 127, Bible ọdọhọ ke Abraham ama “ofụhọ aban̄a Sarah onyụn̄ atua enye.” * (Genesis 23:​1, 2) Ama enen̄ede abiak Abraham nte edima an̄wan esie akakpade ọkpọn̄ enye. Imọdiọn̄ọ ke n̄kpa esie ama onyụn̄ abiak Jehovah Abasi, ndien ọdọn̄ Jehovah ndinam enye eset edidu uwem ke Paradise mi ke isọn̄. Ntre, Sarah ye kpukpru mbon oro ẹkpebede enye ẹyekop inemesịt ndidu uwem ke nsinsi.​—John 5:​28, 29.