1, 2. Nso ikan̄wam Mme Ntiense Jehovah 230 ẹbọhọ isan̄ n̄kpa ke utịt ọyọhọ ekọn̄ ererimbot iba?

NTE ukara Nazi ọkọtọn̄ọde ndiduọ ke utịt ọyọhọ ekọn̄ ererimbot iba, ẹma ẹnọ uyo ẹte ẹwot ata ediwak mbon emi ẹkesụk ẹdude ke mme ufọk-n̄kpọkọbi. Ẹkeyom ndida mbon n̄kpọkọbi oro ẹkedude ke ufọk-n̄kpọkọbi Sachsenhausen n̄ka mme esụkmbehe man ẹkedọn̄ mmọ ke nsụn̄ikan̄ ẹnyụn̄ ẹnam nsụn̄ikan̄ oro ẹsịp. Emi ye mme n̄kpọ en̄wen oro ẹkenamde ke ẹkedi ẹdikot isan̄ n̄kpa.

² Ẹma ẹdọhọ mbon n̄kpọkọbi 33,000 ke ufọk-n̄kpọkọbi Sachsenhausen ẹsan̄a kilomita 250 ẹka Lübeck, obio esụkmbehe ke Germany. Owo 230 ke otu emi ẹkedi Mme Ntiense Jehovah emi ẹketode idụt itiokiet, ndien ẹkewụk mmọ ẹte ẹsan̄a kiet. Idem ama emem kpukpru mmọ ke ntak ọbiọn̄ ye udọn̄ọ. Nditọete nnyịn ẹkesan̄a didie ẹbọhọ isan̄ n̄kpa oro? Owo kiet ke otu mmọ ọkọdọhọ ete: “Ima ika iso isịn udọn̄ inọ kiet eken ndisan̄a.” Ima oro mmọ ẹkemade kiet eken ye “odudu eke ebede ukeme owo,” emi Abasi ọnọde, ẹken̄wam mmọ ẹbọhọ isan̄ n̄kpa oro.—2 Cor. 4:7.

3. Ntak emi oyomde isịn udọn̄ inọ kiet eken?

³ Mfịn, nnyịn isan̄ake utọ isan̄ n̄kpa oro, edi imesisobo ekese afanikọn̄. Ke Obio Ubọn̄ Abasi ama ọkọtọn̄ọ ndikara ke 1914, ẹma ẹsio Satan ke heaven ẹduọk ke isọn̄, ntre enye asan̄a ye “akwa iyatesịt, sia enye ọfiọkde ete ini imọ edi ibio.” (Edi. 12:7-9, 12) Nte Armageddon asan̄ade ekpere, Satan ada mme idomo ye afanikọn̄ odomo ndinam nnyịn itre ndisọn̄ idem ke n̄kan̄ eke spirit. Mme mfịna uwem eke usen ke usen ẹsisịn̄ede nnyịn n̄ko. (Job 14:1; Eccl. 2:23) Ndusụk ini, ọkpọkọm inam se inanam man ikop odudu, mme n̄kpọ emi ẹsinam idem enen̄ede emem nnyịn. Kere ban̄a eyenete emi akan̄wamde ediwak nditọete  ke ediwak isua ẹka iso ẹsọn̄ọ ẹda. Ke enye ama ọkọsọn̄, enye ye n̄wan esie ẹma ẹdọn̄ọ, ndien emi ama anam idem ọtọn̄ọ ndinen̄ede mmem enye. Ukem nte eyenete oro, kpukpru nnyịn imoyom “odudu eke ebede ukeme owo,” emi Jehovah ọnọde, ye nsịnudọn̄ emi ibọde ito kiet eken.

4. Man ikeme ndisịn udọn̄ nnọ mme owo, ewe item apostle Paul ke ana inam?

⁴ Man ikeme ndisịn udọn̄ nnọ mme owo, ana inam item oro apostle Paul ọkọnọde mme Christian oro ẹkedide mme Hebrew. Enye eketeme ete: “Ẹyak nnyịn inyụn̄ ikere nte ikpedemerede kiet eken inọ ima ye nti utom, ikûsịn ndisop idem ọtọkiet, nte ido ndusụk owo edide, edi isịn udọn̄ inọ kiet eken, ndien mbufo ẹdọdiọn̄ ẹnam ntem adan̄a nte ẹkụtde ẹte usen oro ke asan̄a ekpere.” (Heb. 10:24, 25) Didie ke ikeme ndinam akpan item emi?

5. Nso ke ‘ndikere mban̄a kiet eken’ ọwọrọ, ndien didie ke ikeme ndinam oro?

⁵ ‘Ndikere mban̄a kiet eken’ ọwọrọ ndiyom ufọn mbon en̄wen, m̀mê ndisiti mmọ. Ndi imekeme ndinen̄ede nyom ufọn mbon en̄wen edieke n̄kukụre nneme oro isinemede ye mmọ edide ibio ibio ekọm oro isikọmde mmọ ke Ufọkmbono Obio Ubọn̄ m̀mê ikpîkpu nneme oro mîban̄ake akpan n̄kpọ? Ikemeke. Nte ededi, oyom ikpeme man ‘ise mbubehe nnyịn’ ikûnyụn̄ “[isịn] idem ke mbubehe mbon en̄wen.” (1 Thess. 4:11; 1 Tim. 5:13) Edi edieke iyomde ndisịn udọn̄ nnọ nditọete nnyịn, oyom inen̄ede idiọn̄ọ mmọ—se iwọrọde mmọ, mme edu mmọ, idaha mmọ ke n̄kan̄ eke spirit, ebiet emi mmọ ẹnamde ọfọn, ye ebiet emi mînamke ọfọn. Oyom mmọ ẹda nnyịn nte mme ufan mmọ ẹnyụn̄ ẹnịm ke nnyịn imama mmọ. Emi oyom ida ini itie ye mmọ—idịghe ke ini mmọ ẹnyenede mfịna kpọt, m̀mê ke ini idem ememde mmọ, edi ke mme ini en̄wen n̄ko.—Rome 12:13.

6. Nso idin̄wam ebiowo ‘ekere aban̄a’ mbon oro ẹnọde enye ese aban̄a?

⁶ Ẹteme mbiowo ke esop ẹte ‘ẹkpeme otuerọn̄ Abasi emi ẹnọde mmọ ẹse ẹban̄a,’ ẹnyụn̄ ẹnam ntre ke edinyịme esịt. (1 Pet. 5:1-3) Mmọ ẹkeme ndisan̄a didie nnam utom emi ọfọn edieke mmọ mînen̄ekede ifiọk erọn̄ emi ẹnọde mmọ ẹkpeme? (Kot Mme N̄ke 27:23.) Edieke mbiowo ẹwụtde ke mmimọ imoyom ndin̄wam nditọete ẹnyụn̄ ẹnen̄erede ẹma ndidu ye mmọ, nditọete ẹyema ndidọhọ mmọ ẹn̄wam mmimọ edieke ẹnyenede mfịna. Eyemem nditọete utom n̄ko nditịn̄ nte etiede mmọ ke idem ye se ifịnade mmọ nnọ mbiowo, ndien emi ayanam mbiowo ‘ẹkere ẹban̄a’ ẹnyụn̄ ẹn̄wam mbon emi ẹnọde mmọ ẹse ẹban̄a.

7. Ikpese didie “ikọ ibụmede” mbon oro idem ememde?

⁷ Ke ini Paul ekewetde n̄wed ọnọ ẹsọk esop ke Thessalonica, enye ọkọdọhọ ete: “Ẹn̄wam mbon mmemidem.” (Kot 1 Thessalonica 5:14.) Idem esimem “ukpọn̄ eke ofụhọde.” Mme N̄ke 24:10 ọdọhọ ete: “Nte idem emem fi ke usen nnanenyịn? Odudu fo oyosụhọde.” Ikọ owo emi enen̄erede ofụhọ ekeme ndidi “ikọ ibụmede.” (Job 6:2, 3) Ke ini ‘ikerede iban̄a’ utọ mbon oro, oyom iti ke mmọ ẹkeme nditịn̄ se mîkpetịn̄ke. Rachelle, emi eka esie ekenen̄erede ofụhọ ama edifiọk emi etiene se enye okokụtde. Enye ọdọhọ ete: “Mama ama esiwak nditịn̄ ntaha ntaha ikọ. Mma nsiwak nditi orụk owo emi enye enen̄erede edi—owo emi amade mme owo, ọfọnde ido, onyụn̄ atatde ubọk. Mma ndifiọk ke mbon oro ẹnen̄erede ẹfụhọ ẹsiwak nditịn̄ se mmọ mîkpetịn̄ke. Ndiọkn̄kan n̄kpọ oro owo ekemede ndinam edi ndisio usiene idiọk ikọ m̀mê edinam.” Mme N̄ke 19:11 ọdọhọ  ete: “Ikike owo iyakke enye ọsọp iyatesịt, onyụn̄ eye enye ndifen ndudue.”

8. Anie ke enen̄ede oyom ‘iwụt’ ke imama, ndien ntak-a?

⁸ Didie ke ‘ikpekere iban̄a’ owo emi ofụhọde ke ntak o-bụt emi enye osụk okopde aban̄a idiọkn̄kpọ emi enye akanamde ke ini edem, okposụkedi emi enye ama akakabade esịt? Paul ekewet ntem aban̄a anamidiọk ke Corinth emi akakabarede esịt: “Mbufo ẹkpenyene ndifen nnọ enye nnyụn̄ ndọn̄ enye esịt, man ke usụn̄ ekededi ekikak mfụhọ edimen utọ owo oro emen. Ke ntre nteme mbufo nte ẹwụt enye ke mbufo ẹmenen̄ede ẹma enye.” (2 Cor. 2:7, 8) Iyomke ikekere ke owo oro ọfiọk ke imama inyụn̄ ikere iban̄a imọ. Oyom enye okokụt ke edu ye edinam nnyịn.

9. Nso ke ‘ndidemede kiet eken nnọ ima ye nti utom’ ọwọrọ?

⁹ Paul ekewet ete: “Ẹyak nnyịn inyụn̄ ikere nte ikpedemerede kiet eken inọ ima ye nti utom.” Oyom isịn udọn̄ inọ nditọete nnyịn ẹnyene ima ẹnyụn̄ ẹnam nti utom. Ke ini ikan̄ oyomde ndinịme, esiyom ifiak inụk ifia idọn̄ inyụn̄ ifụn̄ ikan̄. (2 Tim. 1:6) Kpasụk ntre, imekeme ndisin udọn̄ nnọ nditọete nnyịn ẹwụt ima oro mmọ ẹmade Abasi ye mbọhọidụn̄ mmọ. Itoro oro odotde ekeme ndisịn udọn̄ nnọ mbon en̄wen ẹnam nti utom.

10, 11. (a) Anie ke otu nnyịn ke oyom ẹtoro? (b) Nọ uwụtn̄kpọ nte itoro ekemede ndin̄wam owo emi “odụkde idiọk afan̄.”

¹⁰ Kpukpru nnyịn imoyom ẹtoro nnyịn, edide idem emem nnyịn m̀mê imemke. Ebiowo kiet ekewet ete: “Akananam ete mi idọhọke ke mmanam n̄kpọ ndomokiet ọfọn. Ntre n̄kekere ke n̄wọrọke n̄kpọ, idem ke mma n̄kokpon mma. . . . Okposụkedi emi ndide isua 50 idahaemi, nsụk mmama mme ufan mi ẹdọhọ mi ke mmanam utom mi nte ebiowo ọfọn. . . . Se iketịbede inọ mi emi ekpep mi ke enen̄ede ọfọn ẹsịn udọn̄ ẹnọ mbon en̄wen, ndien mmesisịn ukeme ndinam oro.” Itoro ekeme ndisịn udọn̄ nnọ kpukpru owo—mme asiakusụn̄, n̄kani  owo, ye mbon oro idem ememde.—Rome 12:10.

¹¹ Ke ini ‘mbon emi ẹdotde ke n̄kan̄ eke spirit ẹdomode ndinen̄ede owo oro odụkde idiọk afan̄,’ nti item ye itoro oro odotde ẹkeme ndisịn udọn̄ nnọ anamidiọk oro afiak ọtọn̄ọ ndinam nti utom. (Gal. 6:1) Ntre ke ekedi ye eyenete an̄wan emi ekerede Miriam. Enye ewet ete: “Uwem ama ọsọn̄ ye ami etieti ke ini ndusụk n̄kpet n̄kpet ufan mi ẹkekpọn̄de esop, ndien kpasụk ini oro ete mi ọdọn̄ọ uwọrọiyịp mfre. Mma mfụhọ etieti. Mma ntọn̄ọ ndisiwọrọ an̄wa ye erenowo emi mîkedịghe Ntiense man mfre uwa.” Emi ama anam enye ekere ke imọ idotke se Jehovah amade onyụn̄ oyom ndikpọn̄ esop. Ke ini ebiowo eketide enye aban̄a ini emi enye ọkọsọn̄ọde ada anam n̄kpọ Abasi, emi ama esịn udọn̄ ọnọ enye. Enye ama ayak mbiowo ẹwụt enye ke Jehovah osụk amama enye. Ndien emi ama anam enye afiak ama Jehovah. Enye ama etre ndụk ye owo an̄wa oro onyụn̄ aka iso anam n̄kpọ Jehovah.

12. Nso ikeme nditịbe edieke inamde owo okop bụt, isuade inọ enye, m̀mê inamde esịt obiom enye man anam n̄kpọ Abasi?

¹² Ndinam owo okop bụt ke ndimen enye ndomo ye mbon en̄wen, ndisua nnọ enye sia mînamke eto eto ibet oro inọde, m̀mê ndinam esịt obiom enye ke ntak emi mînamke ekese ekeme ndinam enye esịn ifịk ke ibio ini, edi idisịnke ibịghi. Edi nditoro eyenete nnyịn nnyụn̄ nnam enye ọfiọk ke ima Abasi anam isịn ifịk ekeme ndinam enye anam n̄kpọ Abasi ebịghi.—Kot Philippi 2:1-4.

13. Nso ibuana ke ndisịn udọn̄ nnọ owo? (Se akpa ndise ibuotikọ emi.)

¹³ Oyom ‘idọdiọn̄ isịn udọn̄ inọ kiet eken adan̄a nte ikụtde ite usen oro ke asan̄a ekpere.’ Ndisịn udọn̄ nnọ mbon en̄wen abuana ndinam mmọ ẹka iso ẹnam n̄kọri ke utom Abasi. Kpa nte ẹkemede ndimen ndidemede owo nnọ ima ye nti utom ndomo ye ndifụn̄ ikan̄ emi oyomde ndinịme, ẹkeme n̄ko ndimen ndisịn udọn̄ nnọ mbon en̄wen ndomo ye ndidọn̄ ifia ke ikan̄ mbak edinịme m̀mê man enen̄ede asak. Ndisịn udọn̄ nnọ mbon en̄wen ọwọrọ ndisọn̄ọ mmọ idem nnyụn̄ ndọn̄ mmọ esịt. Ke ini inyenede ifet ndisịn udọn̄ nnọ owo, ana itịn̄ ikọ ye enye ufan ufan. (N̄ke 12:18) Akan oro, ẹyak nnyịn ‘isọp ndikop ikọ, ikûnyụn̄ isọp nditịn̄ ikọ.’ (Jas. 1:19) Edieke ikpan̄de utọn̄ man ifiọk nte etiede eyenete ke idem, imekeme ndifiọk mme n̄kpọ emi ẹnamde idem emem enye ndien imekeme nditịn̄ n̄kpọ oro edin̄wamde enye akan mme mfịna oro.

14. Didie ke ẹken̄wam eyenete kiet emi idem ekememde?

¹⁴ Kere ban̄a nte ebiowo emi ọfọnde ido akan̄wamde eyenete emi mîkọwọrọke an̄wautom aba ke ediwak isua. Nte ebiowo oro akakpan̄de utọn̄ ọnọ enye, ebiowo oro ama okụt ke eyenete  oro okosụk enenen̄ede ama Jehovah. Enye ama esisịn ifịk ekpep kpukpru nsiondi Enyọn̄-Ukpeme, ndien ke ekesịn ukeme ndisidụk mbono esop kpukpru ini. Edi edinam ndusụk owo ke esop ama abiak enye onyụn̄ ayat enye esịt. Ebiowo emi ama akpan̄ utọn̄ ọnọ enye onyụn̄ odomo ndifiọk nte etiede enye ke idem, isuaha inọ enye, edi ọdọhọ ke imama enye ye ubon esie. Nte ini akakade, eyenete oro ama edikụt ke imọ ikayak se iketịbede ke ini edem ọbiọn̄ọ imọ ndinam n̄kpọ nnọ Abasi oro imọ imade. Ebiowo oro ama ọdọhọ eyenete oro etiene imọ ọwọrọ an̄wautom. Ebiowo emi ama an̄wam eyenete oro afiak ọtọn̄ọ utom ukwọrọikọ ndien nte ini akakade, enye ama odot ndifiak ndi ebiowo.

15. Nso ke ikeme ndikpep nto Jehovah kaban̄a edisịn udọn̄ nnọ mbon oro ẹfụhọde?

¹⁵ Ekeme ndidi owo oro idem ememde idikopke ndọn̄esịt inikiet inikiet m̀mê ndinyịme un̄wam oro inọde. Ekeme ndiyom ika iso in̄wam enye. Paul ọkọdọhọ ete: “Ẹka iso ẹmụm mbon mmemidem, ẹnyene ime ye kpukpru owo.” (1 Thess. 5:14, An American Translation) Utu ke ndisọsọp ndọhọ ke ufọn idụhe ndin̄wam mbon mmemidem, “ẹka iso ẹmụm,” oro edi, ẹka iso ẹnọ mmọ un̄wam. Ke eset, Jehovah ama esinyene ime ye mme asan̄autom esie emi ẹkesikopde mmemidem ndusụk ini. Ke uwụtn̄kpọ, Abasi ama enen̄ede ọfọn ido ye Elijah onyụn̄ ekere aban̄a nte etiede enye ke idem. Jehovah ama ọnọ prọfet oro se enye okoyomde man aka iso anam utom esie. (1 Ndi. 19:1-18) Sia David ekenen̄erede akabade esịt, Jehovah ama efen ọnọ enye. (Ps. 51:7, 17) Abasi ama an̄wam andiwet Psalm 73 n̄ko; akayak nsịn̄ enye ekpeketre ndinam n̄kpọ Abasi. (Ps. 73:13, 16, 17) Jehovah esitua nnyịn mbọm onyụn̄ ọfọn ido ye nnyịn, akpan akpan ke ini idem ememde nnyịn. (Ex. 34:6) Mbọm esie ẹdi “mbufa kpukpru usenubọk,” ndien mmọ ‘idikụreke.’ (Eseme 3:22, 23) Jehovah oyom nnyịn ikpebe imọ inyụn̄ ifọn ido ye mbon oro ẹfụhọde.

16, 17. Nte utịt editịm n̄kpọ emi asan̄ade ekpere, nso ke nnyịn ikpebiere ndinam, ndien ntak-a?

¹⁶ Ke otu mbon n̄kpọkọbi 33,000 oro ẹkekpọn̄de ufọk-n̄kpọkọbi Sachsenhausen, ediwak tọsịn ẹma ẹkpan̄a. Edi kpukpru Ntiense Jehovah 230 oro ẹkekpọn̄de ufọk-n̄kpọkọbi oro ẹma ẹbọhọ. Nsịnudọn̄ ye un̄wam oro mmọ ẹkebọde ẹto kiet eken akan̄wam mmọ.

¹⁷ Mfịn, nnyịn isan̄a ke “inuaotop emi adade esịm uwem.” (Matt. 7:14) Ibịghike, kpukpru mme andituak ibuot nnọ Jehovah ẹyediana kiet ẹsan̄a ẹdụk edinen obufa ererimbot. (2 Pet. 3:13) Nnyịn ikpakam ibiere ndin̄wam kiet eken nte isan̄ade ke usụn̄ oro adade esịm nsinsi uwem.