KE INI n̄wan kiet ekebererede usụn̄ ufọk esie tụhi-tụhi usenubọk usen kiet, enye ama okụt ekwo ke enyịnusụn̄. Enye ama emen ekwo oro onyụn̄ ese akanade, edi ikwe owo ndomokiet ke efak. Owo emi enye mîfiọkke ekemen edinịm okoneyo. Enye ama efet ekwo oro esisịt ese onyụn̄ afiak odụk ufọk eberi usụn̄ inikiet inikiet. Idịghe owo ọkpọdọdọhọ enye odụk ufọk! Ekwo oro ekedi mme n̄wed esop Abasi emi ẹkekpande! Enye ama afat ekwo emi adian ke idem onyụn̄ ọbọn̄ akam ke esịt ọkọm Jehovah ke ndinọ enye ọsọn̄urua udia eke spirit emi.

Mme utọ n̄kpọ emi ẹma ẹsiwak nditịbe ke Germany ke iduọk isua 1930. Ke mbon Nazi ẹma ẹkeda ukara ke 1933, ẹma ẹkpan utom Mme Ntiense Jehovah ke ediwak ebiet ke idụt oro. Richard Rudolph, * emi edide isua 100 idahaemi ọdọhọ ete: “Nnyịn ikenịm ke utọ ibet owo oro ikemeke ndikpan nnyịn nditan̄a Jehovah ye enyịn̄ esie. N̄wed esop Abasi ẹkedi akpan n̄kpọ emi ikesidade ikpep n̄kpọ inyụn̄ inam utom ukwọrọikọ. Edi nnyịn ikesisọpke inyene mmọ aba ke ntak ukpan oro. Ima ikere m̀mê idisan̄a didie ika iso inam utom emi.” Ikebịghike, Richard ama edikụt ke imọ imekeme nditiene n̄n̄wam ke usụn̄ emi owo mîkekereke-kere man ẹka iso ẹnyene mme n̄wed emi. Ẹkenam emi ke mfụt obot.—Judg. 9:36.

Ama ọbọbiọk Akpa Elbe (m̀mê Labe), eyekesịm Akaka Obot (Krkonoše), emi odude ke adan̄a Czech Republic ye Poland. Okposụkedi emi obot emi okon̄de n̄kpọ nte mita 1,600 kpọt, snow esifụk obot emi. Snow emi okon̄de mita ita esifụk obot emi ke ọfiọn̄ itiokiet ke isua. Akwa ntụhube emi ekemede ndiwọrọ ke mbuari mfụk obot oro ekeme ndifụk mbon emi mîkereke iban̄a nte idaha eyo ekemede ndikpụhọde ke unana idotenyịn.

Ke ediwak isua ikie, obot emi edi adan̄a ọnọ mme mbahade obio ukara, mme obio ubọn̄, ye mme idụt. Esisọn̄ ndisan̄a ke idiọk obot emi. Ntre ke eset, ediwak owo ke edem oro ẹma ẹsimen  n̄kpọmbet ẹsan̄a ke obot emi. Ke iduọk isua 1930, ke ini Akaka Obot emi ekedide adan̄a Czechoslovakia ye Germany, Mme Ntiense ẹma ẹtọn̄ọ ndisisan̄a ke afan̄ emi mme emen n̄kpọmbet ẹkesisan̄ade. Nnam nso? N̄ka ndimen mme ọsọn̄urua n̄wed esop Abasi ke ebiet emi ẹkekemede ndisọp nnyene mmọ. Ekpri Richard ekedi kiet ke otu Mme Ntiense emi.

Richard ọdọhọ ete: “Ke utịturua, ima isisịne ọfọn̄ nte mme ọdọk obot idọk obot oro. Ikesisan̄a ke otu ke otu, n̄kpọ nte n̄kparawa itiaba ke otu kiet kiet. Ima ito Germany idụk, ekesida nnyịn hour ita ndibe obot oro n̄kesịm Špindlerův Mlýn”—itie udia uwem emi edide n̄kpọ nte kilomita 16 ye ubak ko ke n̄kan̄ Czechoslovakia. Ediwak mbon Germany ẹma ẹdụn̄ do ini oro. Owo kiet ke otu mmọ ekedi ọtọin̄wan̄ emi ekenyịmede ndisin̄wam nditọete oro. Enye ama esida ukpatn̄kpọ emi enan̄-mbakara odụride, emi ẹkesidade ẹmen mbon emi ẹkade nduọkodudu, aka obio en̄wen ekemen mme ekebe n̄wed nnyịn emi ẹkenọde ke Prague asan̄a ke tren aka obio oro. Enye ama esida mme ekebe emi ọnyọn̄ in̄wan̄ esie ekedịp ke efe emi ẹsibonde otu nsat nyanyan̄a tutu mbon emi ẹdidide idimen ika Germany ẹdi.

Richard ọdọhọ ete: “Ima ika ikesịm in̄wan̄ oro, ima isitan̄ mme n̄wed oro idọn̄ ke ekpat mbiomo emi ẹsikọn̄ọde ke edem, emi ẹkenamde ẹsida ẹmen ndodobi mbiomo. Owo nnyịn kiet kiet ekesimen se idobide nte ekpat simen kiet.” Mmọ ẹkesisan̄a okoneyo mbak ẹdimụm mmọ, ẹtọn̄ọ isan̄ mbubreyo ẹsịm ufọk usiere. Ernst Wiesner, emi ekedide esenyịn circuit ke Germany ini oro, ama etịn̄ ndusụk n̄kpọ oro nditọete ẹkesinamde mbak ẹdimụm mmọ, ete: “Nditọete iba ẹma ẹsibe iso, ndien ini ekededi emi mmọ ẹkụtde owo, mmọ ẹyetuene tọch inikiet inikiet. Emi ekedi idiọn̄ọ emi ẹnọde nditọete emi ẹkọn̄ọde ikpọ ekpat n̄wed oro ẹsan̄a ke edem ke n̄kpọ nte mita 100 ẹte ẹdịbe ke ikọt, tutu nditọete iba oro ẹkebede iso ẹfiak ẹdinọ mmọ idiọn̄ọ, emi ẹkesikpụhọde kpukpru urua mbak mme owo ẹdifiọk.” Edi idịghe mme bodisi Germany kpọt emi ẹkesisịnede blublu ọfọn̄ ke nnyịn ikesifehe.

 Richard ọdọhọ ete, “Mbubreyo usen kiet n̄kenyene ndinam utom ebịghi akan nte nsinamde, ntre n̄kedika n̄kan̄ Czechoslovakia ke nditọete eken ẹma ẹkedaha. Eyo ama okụt, ntụhube onyụn̄ ofụk kpukpru ebiet, ndien n̄kenyenyek ke ntak emi edịm ekebịtde nte ice. Mma nsop usụn̄ ke ikọt eto ofụm nnyụn̄ nyo ke ediwak hour. Ediwak mme ọdọk obot ẹkpan̄a ke ntak ndisop usụn̄ ntem. N̄kokụt nditọete mi ke usụn̄ unyọn̄ mmọ ke usenubọk.”

Ke n̄kpọ nte isua ita, ekpri otu nditọete emi ẹnyenede uko ẹma ẹsidọk obot oro kpukpru urua. Ke ini etuep, mmọ ẹkesisan̄a ke obukpọk emi ẹsiwatde ke snow ẹda mme ọsọn̄urua n̄wed emi ẹbe obot oro. Ndusụk ini, mme otu emi ẹwakde ẹsịm nditọete 20 ẹma ẹsibe adan̄a emi uwemeyo, ẹsan̄a ke afan̄ emi mme ọdọk obot ẹsisan̄ade. Nditọete iban ẹma ẹsisan̄a ye mmọ man etie nte mmọ ẹnyụn̄ ẹdọk obot kpọt. Ndusụk nditọete iban ẹkesisan̄a ke iso ẹnyụn̄ ẹtop itam mmọ ke enyọn̄ ke ini mmọ ẹkerede ke imekeme ndidụk mfịna.

Nso ikesitịbe ke ini nditọete emi ẹtode isan̄ okoneyo emi ẹdi? Ẹma ẹnam ndutịm man ẹsideme mme n̄wed emi iwiwa. Didie? Ẹma ẹsibọp mmọ nte suọp ẹda ẹka itiembehe tren ke Hirschberg. Ẹma ẹnọ mme ekwo emi ẹka nsio nsio ebiet ke Germany, ndien nditọete iren ye iban ẹda mbufiọk ẹmen mmọ ẹkenọ nditọete mmọ nte iketịn̄de ke ntọn̄ọ ibuotikọ emi. Kpukpru ndutịm ndida mme n̄wed n̄kọnọ ntem ke ndịbe ẹkesan̄a kiet tutu edi edieke ẹyararede ikpehe kiet, ẹkeme ndiyarade mme ikpehe eken. Ke akpanikọ, usen kiet ẹma ẹyarade nnyịn ke ebiet emi nnyịn mîkekereke.

Ke 1936, ẹma ẹyarade ebiet ubon n̄wed nnyịn ke mbọhọ Berlin. Ndusụk n̄kpọ emi ẹkekụtde ẹkedi ekwo n̄wed ita emi owo mîkọfiọkke owo emi ọkọnọde ke Hirschberg edi. Mme bodisi ẹma ẹda ubọkn̄wed ẹdụn̄ọde ẹfiọk akpan owo kiet ke otu mbon oro ẹkesikade ẹkemen n̄wed ẹdi, ẹnyụn̄ ẹmụm enye. Esisịt ini ke oro ebede, ẹma ẹmụm owo iba en̄wen, emi kiet ekedide Richard Rudolph. Sia nditọete emi mîkasiakke mbon en̄wen, nditọete eken ẹma ẹkeme ndisụk n̄ka iso n̄kemen mme n̄wed, kpa ye oro eketịmde-tịm ọsọn̄ ndinam ntre.

Mme n̄wed oro ẹkesidade ke ekpat oro ẹkọn̄ọde ke edem ẹbe Akaka Obot ekedi akpan usụn̄ emi ẹkedade ẹnọ Mme Ntiense ke Germany n̄wed emi ẹdade Bible ẹwet. Edi idịghe Akaka Obot oro kpọt ke ẹkesisan̄a ẹkemen n̄wed. Ẹma ẹsimen n̄ko ẹbe adan̄a Germany ye Czechoslovakia tutu mbonekọn̄ Germany ẹkan idụt oro ke 1939. Mme Ntiense ke mme idụt emi ẹdian̄arede adan̄a ye Germany, utọ nte France, Netherlands, ye Switzerland, ye Mme Ntiense ke Germany ẹma ẹsimen udia eke spirit ẹkenọ nditọete mmọ emi ẹkekọbọde, kpa ye oro ẹkekemede ndimụm mmọ.

Ata ediwak nnyịn mfịn imenyene akpakịp n̄wed, vidio, ye mme n̄kpọ oro ẹdọn̄de ke Intanet. Edide ọbọ mmọ ke Ufọkmbono Obio Ubọn̄ m̀mê osion̄o ke ikpehe Intanet jw.org, ndi emenen̄ede ekere aban̄a nte ẹkesan̄ade ẹnam fi enyene mmọ? Ekeme ndidi inyeneke ndyọ nte ndibe obot emi snow ofụkde ufọt okoneyo, edi nditọete fo emi ẹdade ofụri esịt ẹnam n̄kpọ ẹnọ fi ẹma ẹnen̄ede ẹkpa utom.