EMI eketịbe ke March 1961. Mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset emi ẹma ẹkụt n̄kpọuto emi awakde ebe 400 nte ẹbọpde ke mbri ẹnịm ke abaitiat. Ẹkeda okpoho ẹnam ediwak n̄kpọuto emi. Anyanya, ẹsan̄ubọn̄, n̄kpọutom, n̄kpọekọn̄, ye mme n̄kpọ eken ẹma ẹsịne ke se ẹkekụtde emi. Emi eyenem mbon oro ẹsikotde Bible sia Bible ọdọhọ ke Genesis 4:22 ete ke Tubal-cain ekedi “andidom kpukpru orụk n̄kpọutom okpoho ye ukwak.”

Odu ediwak n̄kpọ emi owo mîsụk idiọn̄ọke iban̄a n̄kpọuto emi. Edi ndikam n̄kokụt enye anam idiọn̄ọ ke ẹma ẹsidọk okpoho, ẹtara, ẹnyụn̄ ẹda enye ẹnam nsio nsio n̄kpọ toto ke eyo Bible.

Ke ini nditọ Israel ẹkeyomde ndidụk Isọn̄ Un̄wọn̄ọ, Moses ama ọdọhọ mmọ ete: ‘Mbufo ẹyedọk okpoho ke mme obot obio emi.’ (Deuteronomy 8:7-9) Mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹkụt ediwak itie emi ẹkesidọkde okpoho ye mme itie emi ẹkesitarade okpoho ke Israel ye Jordan. Mme itie emi ẹdu ke Khirbat en-Nahas, Timna ye Feinan. Ndi enyene n̄kpọ ndomokiet emi owụtde ke ẹma ẹsinam emi mi?

N̄kpri obube emi ẹkesidọkde okpoho ke n̄kpọ nte isua 2,000 ẹyọyọhọ Feinan ye Timna. Mbon oro ẹkade mme obio emi ẹsikụt n̄ken̄e okpoho ke kpukpru ebiet. Mbon eyo oro ẹkesida n̄kpọ ukap-itiat ẹdọk okpoho ẹsion̄o ke abaitiat. Emi ikedịghe ekpri utom. Ekem mmọ ẹyeda n̄kpọ ukap-ukwak ẹnen̄ede ẹtụn̄ mme abaitiat emi ẹyom. N̄wed Job etịn̄ nte ẹkesidọkde isọn̄ ẹsion̄o mme n̄kpọ ntem. (Job 28:2-11) Utom emi ekedi ata ọkpọsọn̄ utom. Ke n̄kpọ nte isua 1,800 emi ẹkebede, ukara Rome ekesinọ ata idiọk mme abiatibet ye mbon n̄kpọkọbi eken ẹka ẹkedọk okpoho ke itie udọk okpoho ke Feinan.

Ẹma ẹkụt mbai okpoho ke Khirbat en-Nahas (emi ọwọrọde ‘Ndon N̄kani Okpoho’), ndien emi ọwọrọ ke ẹma ẹsinen̄ede ẹtara okpoho ke obio emi. Ntaifiọk ẹdọhọ ke mme owo ẹkesika mme itie udọk okpoho, nte Feinan ye Timna, oro ẹkedude ẹkpere ẹkebiom okpoho ẹditara ke  ‘Ndon N̄kani Okpoho’ emi. Ẹma ẹsibara ikan̄ enen̄ede ofiop ke n̄kpọ nte hour itiaita esịm hour duop man enye ekeme nditara okpoho ọfọn.

Ke ini nditọ Israel ẹkedude ke Obot Sinai, Jehovah Abasi ọkọdọhọ mmọ ẹda okpoho obio oro ẹbọp tent utuakibuot. Ekem enye ama ọdọhọ mmọ ẹbọp temple emi editiede ntre ke Jerusalem. (Exodus ibuot 27) Ekeme ndidi nditọ Israel ẹma ẹdọdiọn̄ọ ndidom n̄kpọ mbemiso ẹkade Egypt, onyụn̄ ekeme ndidi mmọ ẹkekpep do. Mmọ ndikanam eyenenan̄ o-gold ndondo oro mmọ ẹwọrọde ke Egypt owụt ke mmọ ẹma ẹdiọn̄ọ ndidom n̄kpọ. Mmọ ẹma ẹkeme n̄ko ndida okpoho ndom ediwak n̄kpọ oro ẹkedade ẹnam n̄kpọ ke tent utuakibuot, utọ nte ikpọ besịn, eso, usan̄uyo, udọk, ye fork.—Exodus 32:4.

Ekem nte nditọ Israel ẹkesan̄ade ke wilderness ẹkpere Punon (emi etiede nte enye ke ẹkot Feinan mfịn), oro okpoho awakde etieti, mmọ ẹma ẹseme idem ke manna efek mmimọ, ke mmọn̄ inyụn̄ idụhe. Jehovah ama ọdọn̄ idiọk urụkikọt edikọn̄ mmọ, ndien ediwak mmọ ẹma ẹkpan̄a. Ke mmọ ẹma ẹkekabade esịt, Moses ama ekpe Jehovah ubọk ọnọ mmọ. Jehovah ndien ọdọhọ Moses ada okpoho anam urụkikọt onyụn̄ emenede enye ọkọn̄ ke anyan eto. Bible ọdọhọ ete: “Ekem ke ini urụkikọt odomde owo, enye onyụn̄ emenerede enyịn ese urụkikọt okpoho oro, enye odu uwem.”—Numbers 21:4-10; 33:43.

Edidem Solomon ama ada ata akpakịp okpoho abana temple Jehovah ke Jerusalem. David ete esie akatan̄ okpoho emi ke ini enye akakade ekọn̄ ye mbon Syria. (1 Chronicle 18:6-8) “N̄kpọ udọn̄ mmọn̄” emi ẹkedade okpoho ẹnam ke temple oro, emi mme oku ẹkesiyerede mmọn̄, ama okpon ekem ndidụk aban̄ mmọn̄ 2,000, ndien enye ama enen̄ede odobi. (1 Ndidem 7:23-26, 44-46) N̄kpọ en̄wen emi ẹkedade okpoho ẹnam ẹkedi ikpọ nnyan adaha iba emi ẹkewụkde ke enyịnusụn̄ temple. Ẹma ẹnam ikpọ mbuot iba ẹdori ke enyọn̄ adaha oro. (1 Ndidem 7:15, 16; 2 Chronicle 4:17) Okpoho emi ẹkedade ẹnam kpukpru emi ama awak etieti!

Mbon eyo Bible ẹma ẹsinyụn̄ ẹda okpoho ẹnam nsio nsio n̄kpọ. Ke uwụtn̄kpọ, imesikot iban̄a ndụn okpoho, ebuka okpoho, usan n̄kukwak okpoho, usụn̄ okpoho, ye n̄kpọ ntre. (1 Samuel 17:5, 6; 2 Ndidem 25:7; 1 Chronicle 15:19; Psalm 107:16) Jesus ama etịn̄ aban̄a okụk “okpoho” emi ẹsisịnde ke ekpat okụk.—Matthew 10:9.

Ediwak n̄kpọ ke osụk ododu emi mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ye mme ewetmbụk eset mîdiọn̄ọke iban̄a ebiet emi mbon eyo Bible ẹkesidade okpoho ye nte okpoho oro ẹkekụtde ke Nahal Mishmar akasan̄ade. Edi Bible etịn̄ ke isọn̄ emi nditọ Israel ẹkedade ẹnyene ekedi “eti isọn̄,” ndien Moses ọkọdọhọ ke mmọ ‘ẹyedọk okpoho ke mme obot obio oro.’—Deuteronomy 8:7-9.