N̄wed emi ẹkotde Biblical Archaeology Review ọdọhọ ke mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹkụt mme n̄kpọ emi ẹwụtde ke owo “50 ke nsụhọde n̄kaha” ke otu mbon oro ẹsiakde ke N̄wed Abasi Usem Hebrew ẹma ẹdu. Ndusụk ke otu emi ẹdi ndidem 14 emi ẹkekarade Judah ye Israel, utọ nte David ye Hezekiah, emi ediwak owo ẹdiọn̄ọde, ye owo nte Menahem ye Pekah emi ediwak owo mîdiọn̄ọke. N̄wed oro asiak n̄ko Pharaoh 5 ye ndidem 19 emi ẹkekarade Assyria, Babylonia, Moab, Persia, ye Syria. Edi idịghe ndidem kpọt ke ẹsiak ke n̄wed mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset emi. Ẹsiak mme oku, mme ewetn̄wed, ye ikpọ mbon ukara eken.

N̄wed oro ọdọhọ ke “ediwak mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹnyịme” ke kpukpru mbon oro ẹsiakde mi ẹdi mbon oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke Bible. N̄wed Abasi Usem Greek n̄ko asiak ediwak owo, ndien se mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹkụtde owụt n̄ko ke ediwak mmọ ẹma ẹdu—utọ nte Herod, Pontius Pilate, Tiberius, Caiaphas, ye Sergius Paulus.

Ekpe idụhe aba ke akai Palestine. Edi Bible etịn̄ aban̄a ekpe ke n̄kpọ nte itie 150. Emi owụt ke mme andiwet Bible ẹma ẹdiọn̄ọ ekpe. Imọfiọk ke idịghe ata ata ekpe ke ẹtịn̄ ẹban̄a ke ediwak itie emi, edi ndusụk itie aban̄a ata ata ekpe. Ke uwụtn̄kpọ, Samson, David, ye Benaiah ẹma ẹwot ekpe. (Judges 14:5, 6; 1 Samuel 17:34, 35; 2 Samuel 23:20) Ekpe ama owot mme owo n̄ko.—1 Ndidem 13:24; 2 Ndidem 17:25.

Ke eset, enyene utọ ekpe emi ẹkesikụtde ke Asia Minor, Greece, Palestine, Syria, Mesopotamia, ye India. Okposụkedi emi ẹkesifehede-fehe ekpe, mme owo ẹma ẹma ndise ekpe etieti. Ke uwụtn̄kpọ, ẹma ẹda nsemnsem brik ẹkap ndise ekpe ke ibibene emi odude ke kiet ke otu usụn̄ emi ẹkesisan̄ade ẹdụk Babylon.

Ẹdọhọ ke mbon ufọkabasi emi ẹkekade ekọn̄ ẹma ẹsiwot ekpe ke Palestine n̄kpọ nte isua 900 emi ẹkebede. Etie nte ekpe ikodụhe aba ke Palestine ke 1300 ama ekebe. Edi ẹdọhọ ke ẹkesụk ẹkokụt ekpe ke Mesopotamia ye Syria ke n̄kpọ nte isua 200 emi ẹkebede ẹnyụn̄ ẹkụt ke Iran ye Iraq ke n̄kpọ nte isua 100 emi ẹkebede.