Βαθιά Ριζωμένες Αιτίες, Εκτεταμένες Συνέπειες

«Εγώ πεινούσα και εσείς συγκροτήσατε μια επιτροπή για να κάνει έρευνες σχετικά με την πείνα μου. Εγώ ήμουν άστεγος και εσείς συντάξατε μια έκθεση για τη δυστυχία μου. Εγώ ήμουν άρρωστος και εσείς διοργανώσατε ένα σεμινάριο για την κατάσταση των μη προνομιούχων. Εσείς ερευνήσατε όλες τις πτυχές της δυστυχίας μου αλλά εγώ ακόμη πεινάω, είμαι άστεγος και άρρωστος».​—Λόγια αγνώστου.

ΜΟΛΟΝΟΤΙ οι οργανώσεις του κόσμου έχουν κάνει πολλές προσπάθειες για να σταματήσουν τον υποσιτισμό, τα επιτεύγματά τους δεν ήταν τα αναμενόμενα. Για παράδειγμα, το 1996 η Παγκόσμια Διάσκεψη για την Τροφή, της Οργάνωσης Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών (FAO), έθεσε στόχο τον υποδιπλασιασμό του αριθμού των υποσιτιζόμενων παγκοσμίως​—περίπου στα 400 εκατομμύρια—​μέχρι το 2015. a

Είναι αξιέπαινο το ότι έχει γίνει κάποια πρόοδος. Αλλά δυστυχώς, η πρόσφατη έκθεση της FAO, Η Κατάσταση για την Έλλειψη Ασφάλειας των Τροφίμων στον  Κόσμο—2001 (The State of Food Insecurity in the World 2001), παραδέχεται: «Είναι σαφές ότι παρατηρείται επιβράδυνση στο ρυθμό μείωσης του αριθμού των υποσιτιζόμενων παγκοσμίως». Φαίνεται, λοιπόν, ότι ο στόχος της διάσκεψης εξακολουθεί να είναι ανέφικτος. Μάλιστα, η έκθεση αναγνωρίζει ότι «ο αριθμός των υποσιτιζόμενων έχει αυξηθεί σημαντικά στις περισσότερες αναπτυσσόμενες χώρες».

Γιατί είναι τόσο δύσκολο να νικηθεί αυτός ο εχθρός; Για να βρούμε την απάντηση, πρέπει πρώτα να ορίσουμε τι είναι υποσιτισμός και έπειτα να εξετάσουμε τις εκτεταμένες συνέπειες και τις βαθιά ριζωμένες αιτίες του.

Τι Προκαλεί τον Υποσιτισμό;

Ο υποσιτισμός παρουσιάζεται όταν τα κύτταρα του σώματος δεν προσλαμβάνουν αρκετά θρεπτικά συστατικά, και συνήθως προκαλείται από το συνδυασμό δύο παραγόντων: (1) την ανεπαρκή πρόσληψη πρωτεϊνών, θερμίδων, βιταμινών και μεταλλικών στοιχείων και (2) τις συχνές λοιμώξεις.

Ασθένειες όπως η διάρροια, η ιλαρά, η ελονοσία και οι αναπνευστικές παθήσεις καταβαρύνουν πολύ τον οργανισμό και προκαλούν απώλεια θρεπτικών συστατικών. Μειώνουν την όρεξη και την κατανάλωση τροφής, συμβάλλοντας έτσι στον υποσιτισμό. Από την άλλη πλευρά, το παιδί που υποσιτίζεται είναι πιο ευαίσθητο σε λοιμώξεις. Με αυτόν τον τρόπο διαγράφεται ένας φαύλος κύκλος ο οποίος αυξάνει τα ποσοστά θνησιμότητας από υποσιτισμό λόγω έλλειψης πρωτεϊνών και ενέργειας.

Γιατί τα παιδιά διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο υποσιτισμού; Βρίσκονται σε περίοδο ραγδαίας ανάπτυξης η οποία αυξάνει την απαίτηση για θερμίδες και πρωτεΐνες. Για παρόμοιους λόγους, οι έγκυες και οι γυναίκες που θηλάζουν είναι ευάλωτες στον υποσιτισμό.

Συχνά, το πρόβλημα του βρέφους ξεκινάει ακόμη και πριν από τη γέννησή του. Αν μια μητέρα υποσιτίζεται ή έχει κακή διατροφή πριν και κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, το βρέφος θα έχει μικρό βάρος κατά τη γέννησή του. Στη συνέχεια, ο πρόωρος απογαλακτισμός, οι κακές συνήθειες διατροφής και η έλλειψη υγιεινής μπορούν να οδηγήσουν σε υποσιτισμό.

Η ανεπάρκεια των απαραίτητων θρεπτικών στοιχείων ανακόπτει τη σωστή ανάπτυξη του παιδιού. Αυτό κλαίει πολύ και είναι φιλάσθενο. Καθώς χειροτερεύει η κατάσταση, η απώλεια βάρους γίνεται πιο ευδιάκριτη, τα μάτια και το μαλακό σημείο στην κορυφή του κεφαλιού βυθίζονται, το δέρμα και οι ιστοί χάνουν την ελαστικότητά τους και η ικανότητα διατήρησης της θερμοκρασίας του σώματος μειώνεται.

Ο υποσιτισμός μπορεί να εμφανιστεί και με άλλες μορφές. Και αυτές επίσης είναι δυνατόν να επιβραδύνουν την ανάπτυξη των παιδιών. Λόγου χάρη, η ανεπαρκής πρόσληψη μεταλλικών στοιχείων​—κυρίως σιδήρου, ιωδίου και ψευδαργύρου—​και βιταμινών​—ιδιαίτερα της βιταμίνης Α—​μπορεί να προκαλέσει αυτές τις συνέπειες. Το Ταμείο των Ηνωμένων Εθνών για τα Παιδιά (UNICEF) επισημαίνει ότι η έλλειψη βιταμίνης Α επηρεάζει περίπου 100 εκατομμύρια μικρά παιδιά στον κόσμο και προξενεί τύφλωση. Επίσης εξασθενίζει το ανοσολογικό σύστημα, μειώνοντας την αντίσταση του παιδιού στις λοιμώξεις.

Εκτεταμένες Συνέπειες

Ο υποσιτισμός καταστρέφει το σώμα, ιδιαίτερα του παιδιού. Κάθε όργανο και σύστημα​—μεταξύ των οποίων η καρδιά, τα νεφρά, το στομάχι, τα έντερα, οι πνεύμονες και ο εγκέφαλος—​είναι πιθανό να επηρεαστεί.

Διάφορες μελέτες έχουν δείξει ότι η ελλιπής σωματική ανάπτυξη ενός παιδιού σχετίζεται με τη μειωμένη διανοητική ανάπτυξη και την περιορισμένη σχολική και πνευματική απόδοση. Μια έκθεση των Ηνωμένων Εθνών αναφέρει ότι αυτές οι συνέπειες είναι τα σοβαρότερα μακροχρόνια αποτελέσματα του υποσιτισμού.

Για τα παιδιά που επιβιώνουν από τον υποσιτισμό, τα επακόλουθα μπορεί να συνεχίζονται μέχρι την ενηλικίωση. Γι’ αυτόν το λόγο, η UNICEF ανέφερε με λύπη: «Η μείωση της ανθρώπινης νοημοσύνης σε τόσο μεγάλη κλίμακα​—για λόγους οι οποίοι είναι σχεδόν πλήρως αποτρέψιμοι—​αποτελεί σκανδαλώδη, ακόμη και εγκληματική, αμέλεια». Επομένως, οι μακροχρόνιες συνέπειες του υποσιτισμού προκαλούν μεγάλη ανησυχία. Μια πρόσφατη έρευνα συνδέει τον υποσιτισμό στη βρεφική ηλικία με μια προδιάθεση για χρόνιες ασθένειες στην ενήλικη ζωή όπως η καρδιοπάθεια, ο διαβήτης και η υπέρταση.

Ωστόσο, ο σοβαρός υποσιτισμός δεν είναι το πιο εκτεταμένο πρόβλημα, όπως αναγνωρίζει η UNICEF: «Περισσότερα από τα τρία τέταρτα όλων των θανάτων στους οποίους έχει συμβολή ο υποσιτισμός σχετίζονται, όχι με το σοβαρό υποσιτισμό, αλλά με τις ελαφρές και μέτριες μορφές του». (Τα πλάγια γράμματα δικά μας.) Τα παιδιά που υποφέρουν από υποσιτισμό ελαφράς ή μέτριας μορφής μπορεί να αντιμετωπίσουν μακροχρόνιες επιπτώσεις στην υγεία τους. Είναι ζωτικό, λοιπόν, να αναγνωρίζονται τα συμπτώματα  υποσιτισμού σε παιδιά ώστε να παρέχεται κατάλληλη θεραπεία.​—Βλέπε πλαίσιο στη σελίδα 7.

Βαθιά Ριζωμένες Αιτίες

Όπως τονίστηκε προηγουμένως, η άμεση αιτία του υποσιτισμού είναι η έλλειψη τροφής. Υπάρχουν, όμως, βαθύτερες κοινωνικές, οικονομικές, πολιτιστικές και περιβαλλοντικές αιτίες. Η κυριότερη από αυτές είναι η φτώχεια, η οποία επηρεάζει εκατομμύρια ανθρώπους, ιδιαίτερα στις αναπτυσσόμενες χώρες. Εντούτοις, εκτός από αιτία, η φτώχεια είναι επίσης και συνέπεια, καθώς ο υποσιτισμός μειώνει την παραγωγικότητα του ανθρώπου, εντείνοντας έτσι τη φτώχεια.

 Υπάρχουν και άλλοι παράγοντες που ευθύνονται για τον υποσιτισμό. Η έλλειψη γνώσης δημιουργεί κακές συνήθειες διατροφής. Οι λοιμώξεις, όπως έχουμε δει, παίζουν κάποιον ρόλο. Υπάρχουν επίσης κοινωνικές και πολιτιστικές αιτίες, όπως η άνιση κατανομή των τροφίμων και οι διακρίσεις σε βάρος των γυναικών. Συνήθως οι γυναίκες τρώνε «τελευταίες και λιγότερο»​—δηλαδή μετά τους άντρες και πιο λίγο από τους άντρες. Οι γυναίκες στερούνται επίσης ευκαιριών στην εκπαίδευση η οποία θα τους βοηθούσε να φροντίσουν καλύτερα τα παιδιά τους.

Επιπρόσθετα, περιβαλλοντικοί παράγοντες προκαλούν μειωμένη παραγωγή τροφίμων. Τέτοιοι παράγοντες είναι οι φυσικές καταστροφές και οι πόλεμοι. Σύμφωνα με την Κατάσταση για την Έλλειψη Ασφάλειας των Τροφίμων στον Κόσμο​—2001, από τον Οκτώβριο του 1999 μέχρι τον Ιούνιο του 2001 και μόνο, 22 χώρες επηρεάστηκαν από την ξηρασία, 17 από τυφώνες ή πλημμύρες, 14 από εμφύλιους πολέμους ή διαμάχες, 3 από δριμείς χειμώνες και 2 από σεισμούς.

Θεραπεία και Πρόληψη

Τι είδους θεραπεία μπορεί να εφαρμοστεί σε ένα παιδί που υποσιτίζεται; Αν το παιδί πάσχει από υποσιτισμό σοβαρής μορφής, ίσως θα ήταν καλύτερο να του παρασχεθεί αρχικά νοσοκομειακή περίθαλψη. Σύμφωνα με κάποιο ιατρικό εγχειρίδιο που εξέδωσε η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας, οι γιατροί θα αξιολογήσουν την κατάσταση του παιδιού και θα αντιμετωπίσουν οποιαδήποτε λοίμωξη ή αφυδάτωση. Η σίτιση μπορεί να αρχίσει βαθμιαία, ίσως ξεκινώντας με τη χρήση σωλήνα σίτισης. Αυτό το αρχικό στάδιο μπορεί να διαρκέσει μέχρι και μία εβδομάδα.

Ακολουθεί το στάδιο της αποκατάστασης. Το παιδί αρχίζει να λαβαίνει και πάλι μητρικό γάλα και γίνεται προσπάθεια να πίνει όσο το δυνατόν περισσότερο. Σε αυτό το στάδιο τα συναισθηματικά και τα σωματικά ερεθίσματα παίζουν σημαντικό ρόλο. Η φροντίδα και η στοργή μπορούν να αποφέρουν εκπληκτικά καλά αποτελέσματα για την ανάπτυξη του παιδιού. Αυτή την περίοδο η μητέρα μπορεί να εκπαιδευτεί για το πώς να φροντίζει το παιδί της με κατάλληλο διαιτολόγιο και κατάλληλες συνήθειες υγιεινής, ώστε να αποφευχθεί η υποτροπή. Έπειτα το παιδί φεύγει από το νοσοκομείο. Είναι σημαντικό να πηγαίνει τακτικά το παιδί στο νοσοκομείο για να παρακολουθείται η υγεία του.

Είναι σαφές, ωστόσο, ότι η πρόληψη είναι η καλύτερη τακτική. Γι’ αυτόν το λόγο σε πολλές χώρες, κρατικοί και ιδιωτικοί οργανισμοί έχουν θεσπίσει προγράμματα συμπλήρωσης της διατροφής ή προγράμματα εμπλουτισμού των τροφίμων γενικής κατανάλωσης. Διάφορες κοινότητες συμβάλλουν επίσης τοπικά στην πρόληψη του υποσιτισμού με πολλούς τρόπους, όπως με τη λειτουργία εκπαιδευτικών προγραμμάτων σχετικά με τη διατροφή, την προστασία των αποθεμάτων πόσιμου νερού, την κατασκευή τουαλετών, τη διατήρηση της καθαριότητας του περιβάλλοντος, την υποστήριξη εκστρατειών εμβολιασμού και την επίβλεψη της ανάπτυξης των παιδιών.

Αλλά τι μπορεί να γίνει σε ατομική βάση για την πρόληψη του υποσιτισμού; Το πλαίσιο της σελίδας 8 περιέχει μερικές χρήσιμες υποδείξεις. Εκτός από αυτές, η παιδίατρος-διατροφολόγος Χεορχίνα Τουσέντ συστήνει στις μητέρες να επισκέπτονται τον παιδίατρό τους ή το μαιευτήριο εφτά μέρες μετά τον τοκετό, όταν το βρέφος θα είναι ενός μήνα, και έπειτα από αυτό κάθε μήνα. Επίσης η μητέρα πρέπει να απευθυνθεί σε ειδικευμένο ιατρικό προσωπικό αν το βρέφος παρουσιάσει συμπτώματα αφυδάτωσης, σοβαρής διάρροιας ή πυρετού.

Αν και αυτές οι προτάσεις είναι υποβοηθητικές για τη βελτίωση του διαιτολογίου των παιδιών, πρέπει να παραδεχτούμε ότι ο υποσιτισμός είναι μεγάλο πρόβλημα​—τόσο μεγάλο ώστε οι ανθρώπινες προσπάθειες δεν μπορούν να το λύσουν. Η Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα (Encyclopædia Britannica) αναγνωρίζει: «Η παροχή επαρκούς τροφής και η εκπαίδευση όλων των ανθρώπων σχετικά με τη διατροφή, ωστόσο, εξακολουθούν να αποτελούν σοβαρό πρόβλημα». Επομένως, υπάρχει ελπίδα να τερματιστεί ποτέ αυτή η «σιωπηλή επείγουσα ανάγκη»;

[Υποσημείωση]

 [Πλαίσιο στη σελίδα 7]

ΜΗΠΩΣ ΥΠΟΣΙΤΙΖΕΤΑΙ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΣΑΣ;

Πώς αξιολογούν οι γιατροί τη διατροφική υγεία ενός παιδιού; Μπορεί να αναλύσουν διάφορες ενδείξεις και συμπτώματα, να υποβάλουν ερωτήσεις σχετικά με τις διατροφικές συνήθειες και να ζητήσουν κάποια εργαστηριακή ανάλυση. Ωστόσο, συνήθως βασίζονται σε κάπως πιο άμεσες μετρήσεις. Μετρούν το σώμα του παιδιού και συγκρίνουν τις διαστάσεις με τις φυσιολογικές τιμές. Αυτό τους βοηθάει να προσδιορίσουν τη μορφή και τη σοβαρότητα του υποσιτισμού.

Οι σημαντικότερες μετρήσεις είναι αυτές του βάρους, του ύψους και της περιμέτρου του βραχίονα. Η σύγκριση βάρους-ηλικίας αποκαλύπτει το βαθμό υποσιτισμού. Αν είναι σοβαρός, το παιδί είναι ισχνό και φαίνεται πολύ λεπτό. Η ασθένεια θεωρείται σοβαρής μορφής αν το βάρος του παιδιού είναι 40 και πλέον τοις εκατό κάτω από το κανονικό, μέτριας μορφής αν είναι 25 ως 40 τοις εκατό κάτω και ελαφράς μορφής αν είναι 10 ως 25 τοις εκατό κάτω από το κανονικό. Μια πολύ χαμηλή αναλογία ύψους-ηλικίας ίσως αποκαλύψει χρόνιο υποσιτισμό​—το παιδί έχει καθυστερημένη ανάπτυξη.

Οι σοβαρότεροι τύποι υποσιτισμού σε πρωτεΐνες και ενέργεια είναι ο μαρασμός, το κβασιορκόρ και ένας συνδυασμός των δύο προηγούμενων. Ο μαρασμός (προοδευτική φθορά) εμφανίζεται σε βρέφη που θηλάζουν, ηλικίας μεταξύ 6 και 18 μηνών. Επεκτείνεται με αργούς ρυθμούς ως χρόνια ανεπάρκεια θερμίδων και θρεπτικών συστατικών και προκαλείται από ανεπαρκή θηλασμό ή χρήση πολύ αραιωμένων υποκατάστατων ανθρώπινου γάλακτος. Το βρέφος παρουσιάζει μεγάλη απώλεια βάρους, οι μύες είναι τόσο λεπτοί ώστε το δέρμα εφάπτεται στα οστά και η ανάπτυξη επιβραδύνεται. Επίσης το βρέφος έχει «πρόσωπο ηλικιωμένου ανθρώπου», είναι ευερέθιστο και κλαίει πολύ.

Ο όρος κβασιορκόρ, παρμένος από μια αφρικανική διάλεκτο, σημαίνει «παραμελημένο παιδί». Αναφέρεται στην περίπτωση κατά την οποία τη θέση του παιδιού στο στήθος της μητέρας του την παίρνει ένα νεογέννητο αδελφάκι του. Αυτή η κατάσταση εμφανίζεται μετά τον απογαλακτισμό και, ενώ περιλαμβάνει ανεπάρκεια θερμίδων, προκαλείται από έντονη έλλειψη πρωτεϊνών. Το σώμα κατακρατεί υγρά, κάνοντας το παιδί να φαίνεται πρησμένο στα άκρα και στην κοιλιά. Μερικές φορές επηρεάζει και το πρόσωπο, και το κάνει να μοιάζει με πανσέληνο. Εμφανίζονται δερματικά έλκη και αλλαγές στο χρώμα και στην υφή των μαλλιών. Τα παιδιά που βρίσκονται σε αυτή την κατάσταση παρουσιάζουν διόγκωση του συκωτιού και χαρακτηρίζονται από απάθεια και σκυθρωπότητα. Αυτό συνέβαινε και στην περίπτωση του Έρικ που αναφέρθηκε πρωτύτερα, τον οποίο η μητέρα του θήλασε μόνο τον πρώτο μήνα της ζωής του. Έπειτα του έδινε αγελαδινό γάλα πολύ αραιωμένο. Όταν ήταν τριών μηνών τρεφόταν με χορτόσουπες και ζαχαρούχο νερό και εγκαταλείφθηκε στη φροντίδα μιας γειτόνισσας.

Ο τρίτος τύπος υποσιτισμού σε πρωτεΐνες και ενέργεια περιλαμβάνει χαρακτηριστικά και του μαρασμού και του κβασιορκόρ. Όλες αυτές οι καταστάσεις μπορεί να αποδειχτούν μοιραίες αν δεν τύχουν ιατρικής φροντίδας έγκαιρα.

[Πλαίσιο/Εικόνα στη σελίδα 8]

ΠΡΟΣΤΑΤΕΨΤΕ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΣΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΥΠΟΣΙΤΙΣΜΟ!

◼ Είναι ουσιώδες να βελτιωθεί το διαιτολόγιο της μητέρας. Οι έγκυες και οι γυναίκες που θηλάζουν πρέπει να παίρνουν περισσότερες θερμίδες και πρωτεΐνες. Ιδιαίτερα οι πρωτεΐνες βοηθάνε στην παραγωγή του μητρικού γάλακτος. Όταν, λοιπόν, υπάρχουν λίγα τρόφιμα, πρέπει να δίνεται προτεραιότητα στις γυναίκες που βρίσκονται σε ηλικία τεκνοποίησης και στα μικρά παιδιά.

◼ Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις, η καλύτερη δυνατή τροφή για ένα βρέφος είναι το γάλα της μητέρας του. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα τις πρώτες μέρες μετά τη γέννησή του επειδή το μητρικό γάλα περιέχει αντισώματα που προστατεύουν το βρέφος από λοιμώξεις. Τους πρώτους τέσσερις περίπου μήνες, το μητρικό γάλα παρέχει όλα τα θρεπτικά συστατικά που χρειάζεται το βρέφος για την κατάλληλη ανάπτυξή του.

◼ Μολονότι το μητρικό γάλα εξακολουθεί να είναι η κύρια τροφή, μεταξύ του τέταρτου και του έκτου μήνα, το βρέφος είναι έτοιμο να φάει και άλλες τροφές. Σταδιακά δώστε του πολτοποιημένα φρούτα και λαχανικά. Να του δίνετε να δοκιμάζει μία νέα τροφή κάθε φορά. Δύο ή τρεις μέρες αργότερα, αφού συνηθίσει αυτή την τροφή, δώστε του να δοκιμάσει μια άλλη. Φυσικά, συχνά χρειάζεται να δείχνετε υπομονή και να κάνετε πολλές προσπάθειες προτού δεχτεί ένα βρέφος μια νέα τροφή. Όταν ετοιμάζετε μια τέτοια τροφή, να θυμάστε ότι όλα πρέπει να είναι πεντακάθαρα! Να πλένετε καλά τις τροφές και τα σκεύη!

◼ Μεταξύ του πέμπτου και του ένατου μήνα της ζωής τους, τα βρέφη γενικά αρχίζουν να χρειάζονται περισσότερες θερμίδες και πρωτεΐνες από εκείνες που παρέχει το γάλα. Με συνέπεια και σταθερότητα να του δίνετε και άλλες τροφές. Οι βρεφικές τροφές με δημητριακά και λαχανικά πρέπει να δίνονται πρώτα, και αργότερα να ακολουθήσει το κρέας και τα γαλακτοκομικά προϊόντα. Ενώ στην αρχή οι τροφές πρέπει να αλέθονται, από τον έκτο μήνα και έπειτα μπορούν να κόβονται σε πολύ μικρά κομμάτια. Δεν είναι απαραίτητο ούτε συστήνεται να προσθέτετε αλάτι ή ζάχαρη.

◼ Έπειτα από οχτώ μήνες, το μητρικό γάλα δεν αποτελεί πλέον τη βάση για το διαιτολόγιο του βρέφους αλλά μάλλον συμπλήρωμα. Το βρέφος αρχίζει να τρώει την τροφή που τρώει η οικογένεια. Η τροφή πρέπει να διατηρείται σχολαστικά καθαρή και να είναι κομμένη σε πολύ μικρά κομμάτια ώστε να είναι ευκολότερο το μάσημα. Το ιδανικό διαιτολόγιο περιλαμβάνει φρούτα και λαχανικά, δημητριακά και όσπρια, καθώς και κρέας και γαλακτοκομικά προϊόντα. b Τα παιδιά χρειάζονται ιδιαίτερα τροφές πλούσιες σε βιταμίνη Α. Μερικές τέτοιες τροφές είναι το μητρικό γάλα, τα σκουροπράσινα φυλλώδη λαχανικά και τα πορτοκαλί ή κίτρινα φρούτα και λαχανικά όπως τα μάνγκο, τα καρότα και οι παπάγιες. Παιδιά ηλικίας κάτω των τριών χρόνων χρειάζεται να τρώνε πέντε ή έξι φορές τη μέρα.

◼ Η μεγαλύτερη δυνατή ποικιλία τροφών σε διαφορετικούς συνδυασμούς παρέχει θρεπτικά συστατικά που προστατεύουν το βρέφος σας. Η μητέρα πρέπει να προσέξει ώστε να δίνει ποιοτική τροφή στο παιδί, χωρίς να το πιέζει να φάει όταν έχει χορτάσει ούτε να του αποστερεί την τροφή όταν φαίνεται ότι θέλει περισσότερη.

[Υποσημείωση]

[Εικόνα]

Οι ειδικοί συμφωνούν ότι το μητρικό γάλα είναι σχεδόν πάντα η καλύτερη τροφή για ένα νεογέννητο

[Ευχαριστίες]

© Caroline Penn/Panos Pictures

[Εικόνα στη σελίδα 7]

Παιδιά τρώνε πλιγούρι και λαχανικά σε κάποιο σχολείο στο Μπουτάν

[Ευχαριστίες]

Φωτογραφία FAO/Φωτογραφία WFP: F. Mattioli

[Εικόνα στη σελίδα 9]

Μπορείτε να λάβετε μέτρα για να βελτιώσετε το διαιτολόγιο του παιδιού σας

[Ευχαριστίες]

Φωτογραφία FAO