“Ena vanua au tiko kina, e levu era se bera ni yabaki 25 era sa vakatavako, se vakayagataka e dua na mataqali tavako na vape.”—Julia.

Ena ulutaga qo

•  Ka mo kila

•  Ka o rawa ni cakava

•  Ka mo kila me baleta na mariwana

•  Ka era kaya nomu icaba

 Ka mo kila

•   E veivakamatei na tavako. E tiko ena tavako e dua na mataqali wainimate e dau veivakabobulataki na nicotine. E tukuna na Centers for Disease Control and Prevention mai Merika, “na vakatavako e vakavuna mera tauvimate e levu, era mate dole tale ga e veiyasa i vuravura.”

   “Au cakacaka ena tabana ni bula e dau dikeva na yago (sonographer). Au dau raica sara ga ena itaba na ka e yaco ni vakayagataki na tavako. Dua na ka noqu kidroataka na levu ni duka ena nodra salanidra na dau vakatavako. Au sega sara ga ni via vakatavako niu mareqeta na yagoqu.”—Theresa.

   O bau kila? E tiko ena tavako e rauta ni 7,000 na wainimate, qai levu e veivakaleqai. E vica vata na milioni era mate e veiyabaki ni tauvi ira na mate e vu mai ena vakatavako.

•   O ira na vakayagataka na vape era sa biuta tiko e yagodra na wainimate vakarerevaki. Era vakabauta na kenadau na vape e vakavuna na leqa ni yatevuso kei na mate. E levu tale ga kina na nicotine me vaka ga e tiko ena tavako. Na nicotine e rawa ni veivakabobulataki. E tukuni kina ena dua na vakadidike me baleta na tavako, ni “rawa ni vakavuna mera bobula na gone ena so tale na wainimate gaga.”

   “Eso na vape e vakatokai na cotton candy kei na cherry bomb. E boi kamica ra qai taleitaka e levu na gone kei na itabagone. Na kena ikanakana era nanuma kina ni sega ni veivakaleqai.”—Miranda.

   O bau kila? Na cawa e kaburaka na vape e sega ni wai wale ga. E tiko kina na wainimate vakarerevaki e rawa ni vakaleqa na yatevuso.

 Ka o rawa ni cakava

•   Kila na kena dina. Mo kua ni vakabauta na ka kece o rogoca. Kena ivakaraitaki, eso era na rairai tukuna ni sega ni ca na vape, se qori e dua na sala vinaka mo walia kina nomu lomabibi. Saga mo vakekeli qai yavutaka nomu vakatulewa ena ka dina.

   iVakavuvuli vakaivolatabu: “Na tamata yalowai e vakabauta na vosa kece, ia o koya e yalomatua e vakasamataka na nona ilakolako kece.”—Vosa Vakaibalebale 14:15.

   “Ni o vakasamataka na ca ni vakatavako kei na vape, o na kila ni sega ni ka ni lasa me vaka era nanuma tu na tamata rogo, se o ira nomu itokani.”—Evan.

   Vakasamataka mada: Vakacava era marau vakalevu o ira na itabagone era vakayagataka na vape se vakatavako? Era sa vakarautaki ira vinaka mera vosota na ituvaki dredre ena gauna qo, kei na gauna se bera mai? Se era vakalevutaka ga na leqa?

•    Qara na sala mo vosota kina na nuiqawaqawa. Na sala vinaka o rawa ni vakalailaitaka nomu nuiqawaqawa, ya mo cakava eso na ka ena yaga vei iko me vaka na vakaukauayago, wilivola, se veimaliwai kei ira na itokani era na uqeti iko. Io, o na sega ni via vakatavako ni o sa kauaitaka ga na veika vinaka.

   iVakavuvuli vakaivolatabu: “Na nuiqawaqawa ni loma ni tamata e lomabibi kina, ia na vosa vinaka ena vakamarautaka.”—Vosa Vakaibalebale 12:25.

   “Eso era nanuma na vakatavako kei na vape ena walia nodra lomabibi. Ia ena lekaleka ga, qai rawa ni vakaleqai iko ena nomu bula taucoko. E tiko eso tale na sala vinaka mo vosota kina na lomabibi.”—Angela.

   Vakasamataka mada: Cava eso na sala o rawa ni vosota kina na lomabibi? Qo na ka o rawa ni cakava, raica na “Young People Ask” ena ulutaga “How Can I Deal With Anxiety?”

•    Vakarau tu mo vorata na veitemaki. E rawa ni o temaki vei ira oni vuli vata, se na ka ni veivakamarautaki. Na iyaloyalo, tivi kei na sala ni veikilai ena internet e rawa ni vakavuna mo nanuma ni vinaka na vakatavako kei na vape.

   iVakavuvuli vakaivolatabu: “Ira na matua era...vakavulici me vakaduiduitaka na ka e donu mai na ka e cala.”—Iperiu 5:14.

   “E levu noqu icaba e koronivuli era dau dokai au niu sega ni vakatavako se vakayagataka na vape. Eso mada ga na gauna era vosa ena vukuqu ni sa matata tiko qori vei ira. Ena rairai rogo lasa, ia o na taqomaki ni o vakaraitaka na nomu vakabauta.”—Anna.

   Vakasamataka mada: Vakacava o rawa ni vorata na veitemaki? O rawa ni vakasamataka e dua na gauna o cakava kina qori? Qo na ka o rawa ni cakava, raica na “Peer-Pressure Planner” ena wase 15 ni ivola Questions Young People Ask—Answers That Work, Volume 2.

•   Digia vinaka nomu itokani. Ena dredre mo temaki ena vakatavako se vakayagataka na vape, ke ra duavata kei iko nomu itokani me baleta na ivalavala qori.

   iVakavuvuli vakaivolatabu: “Ni o vakailala kei ira na vuku, o na vuku. Ni o veitokani kei ira na lialia, o na tini ca.”—Vosa Vakaibalebale 13:20, Easy-to-Read Version.

   “E yaga vakalevu nida veitokani kei ira na lewa matau ra qai yalodina. Nida raica na veika vinaka era sotava ena nodra bula, eda na via vakai ira sara ga.”—Calvin.

   Vakasamataka mada: Vakacava era tokoni iko nomu itokani voleka mo dei ena ivakarau ni bula e savasava, se era vakadredretaka mo cakava qori?

 Ka mo kila me baleta na mariwana

 E levu era kaya ni sega ni ca na mariwana. Ia e sega ni dina qori!

•   O ira na itabagone era kania na mariwana e rawa nira bobula kina. E laurai ena vakadidike ni rawa ni vakaleqa sara ga nodra mona, e berabera tale ga nodra vakasama.

•   E tukuna na U.S. Substance Abuse and Mental Health Services Administration, “e laurai ena dua na vakadidike ni o ira na kania na mariwana era dau sotava na leqa ena vuvale kei na nodra itokani, lutu nodra ka ni vuli, era sega ni rawaka, ra qai sega ni lomavakacegu.”

   “Au kania na mariwana niu nanuma ena seavu kina noqu lomabibi. Ia niu vakasamataka na kena revurevu, na ilavo au vakalusia kina, kei na kena ca ina noqu bula, qori e kuria ga noqu lomabibi.”—Judah.