E LEVU na ituvaki eda sotava e veisiga eda rawa ni caka vinaka kina vei ira tale eso. Ia kena irairai ni levu era dau nanumi ira ga. E voleka ni vanua kece eda lako kina eda na vakadinadinataka qori, me vaka na sala vakamadua era lawakitaki kina eso, o ira era draiva vakasausa, na vosa velavela, kei na nodra dau karakara eso ena levu ni nodra cudru.

Na yalo ni nanumi koya ga e dau laurai tale ga ena levu na vuvale. Kena ivakaraitaki, era veisere eso na veiwatini ni nanuma e dua vei rau ni sega ni ganiti koya o watina. Eso mada ga na itubutubu era sega ni kidava nira sa uqeta tiko na yalo ni tawaveinanumi koya ga. Ena sala cava? Ena nodra vakaceguya na ka era vinakata na luvedra, ra qai sega ni via vakadodonutaki ira.

Ia eso tale na itubutubu era vakavulici ira na luvedra mera kua ni dau nanumi ira ga, ra qai vakila na kena yaga. O ira na gone era dauveinanumi ena rawarawa sara mera vakaitokani, era na marau ni na dei na nodra veiwekani. Era na rairai lomavakacegu tale ga ena ka e tu vei ira. Na cava na vuna? Baleta ni tukuna na iVolatabu: “E marau vakalevu o koya e solia na ka, vakalailai o koya e taura na ka.”​—Cakacaka 20:35.

Ke o dua na itubutubu, o na vakavulici luvemu vakacava me vakila na yaga ni veinanumi, qai saga me kua ni rawai ena ivakarau ni bula tawaveinanumi e sa takalevu tu nikua? Raica mada qo e tolu na dai ena rawa ni coriti kina o luvemu me nanumi koya ga, kei na sala o rawa ni levea kina qori.

Na leqa. Era raica rawa na dauvakadidike e dua na ka e vakavu leqa tiko: Nira cakacaka e levu na itabagone era vinakata mera raici nira sa dua na ka​—qori na nodra namaka mera rawata na ka vinaka, ke lailai mada ga na ka era cakava se ra sega sara ga ni bunoca. Eso era nanuma ni na totolo ga na toso cake ni nodra itutu, ia era sega mada ga ni bau vulica mera kenadau ena nodra cakacaka. Eso tale era vakadeitaka nira dua na ka ra qai nanuma ni dodonu mera raici cake​—ra qai rarawa nira liaca ni sega ni dua e kauaitaka na nodra nanuma.

Ka e vakavuna. Dua na vuna era dau nanumi ira kina vakasivia na tamata, e vu mai na ivakarau ni nodra isususu. Kena ivakaraitaki, eso na itubutubu era sa vakamuai vakalevu ena ivakarau ni bula ni nanumi koya ga a takalevu ena vicasagavulu na yabaki sa oti. Na ivakavuvuli a yavutaki mai kina na vakasama qori e rairai taleitaki vakalevu: Ke sa vinaka vei ira na gone na nodra vakacaucautaki vakalailai, ena qai vinaka sara ke ra vakacaucautaki vakalevu. Ena yasana adua, na vakasama ni nodra sega ni vakacaucautaki na gone ena vakayalolailaitaki ira. Ena vuravura e takalevu kina na yalo ni tawaveinanumi, o na okati mo dua na itubutubu ca ke o sega ni tokona na nona dau nanumi koya ga o luvemu. A tukuni vei ira na itubutubu ni dodonu mera kua ni dau vakayalolailaitaki ira na luvedra.

E levu na itubutubu sa sivia tale na nodra dau vakacaucautaki ira na luvedra, dina ga nira sega ni cakava na gone e dua na ka mera vakacaucautaki kina. Ke dua mada ga na ka lailai e rawata o gone era na marautaka vakavuvale; ena sega ni kauaitaki na cala kece a cakava se vakacava na kena levu. Era vakabauta na itubutubu ni dodonu me guilecavi na ka ca era cakava na gone ra qai vakacaucautaki ena so tale na ka, mera kua kina ni yalolailai. Sa bibi cake mera vakamarautaki na gone, sa sega ni bibi nodra vakavulici mera cakava ga vakataki ira na ka era na rawa ni marautaka.

Ka e kaya na iVolatabu. E tukuna na iVolatabu ni dodonu ga mera vakacaucautaki o ira e ganiti ira. (Maciu 25:​19-21) Ia era na vakavulici vakaca na gone ke ra vakacaucautaki ga me rawa nira vakamarautaki kina. E tukuna sara ga vakamatata na iVolatabu: “Ke nanuma e dua ni sa bau dua na ka ni sega ga ni dua na ka, e vakaisini koya tiko.” (Kalatia 6:3) E tiko na vuna vinaka e tukuna kina na iVolatabu vei ira na itubutubu: “Kua ni tusuka ni vakadodonutaki ira na luvemu. O na sega ni vakamatei ira ke o dei kina.” *​—Vosa Vakaibalebale 23:​13, Contemporary English Version.

Ka o rawa ni cakava. Me nomu inaki mada ga mo veivakadodonutaki ena gauna e dodonu mera vakadodonutaki kina, mo veivakacaucautaki tale ga ena gauna e dodonu mera vakacaucautaki kina. Kua ni vakacaucautaki ira na luvemu mera marau ga kina, ena rairai sega ni yaga qori. E tukuna na ivola Generation Me, “Ni o saga mo vakavinakataka na nomu taledi qai vulica e levu na ka, o na nuidei ena ka o cakava, sega ni kena tukuni ga vei iko ni o tamata vinaka.”

“Kua ni dua e sivia na ka e nanuma me baleti koya, me yalomatua ga.”​—Roma 12:3

Na Leqa. E levu na itabagone era sega tu ni vakarautaki ira mera vosota na leqa era na sotava ena vanua ni cakacaka. Eso era cudru ni vakalewai mada ga vakalailai na ka era cakava. So tale era dau yalodredre ra qai ciqoma ga na cakacaka e veiganiti kei na ivakatagedegede era vinakata. Kena ivakaraitaki, ena ivola Escaping the Endless Adolescence a vola kina o Doketa Joseph Allen ni dua na cauravou a tukuna vua ena gauna a lai intaviu kina ena vanua ni cakacaka: “Au kila ni so na ka e caka ena cakacaka qori e rawa ni vakavucesa, au sega ni via vucesa.” E vola o Doketa Allen: “A sega ni taura rawa na cauravou oya ni cakacaka kece e tiko kina eso na ka e vakavucesa. E rawa vakacava me sega ni kila tu qori e dua e yabaki 23?”

Ka e vakavuna. Ena vica wale ga na yabaki qo, e laurai ni levu na itubutubu era raica ni dodonu mera taqomaki luvedra mai na leqa kece era sotava. Na cava o na cakava ke sega ni pasitaka na veitarogi o luvemu yalewa? De dua o na cakava e dua na ka, o qai cikevi qasenivuli tiko ga me vakalevutaka na nona maka. Vakacava ke totogitaki o luvemu me sauma e dua na ilavo ni beca na lawa ni gaunisala? De dua o na sauma qori. A sega beka ni tini vinaka na nona veivosaki o luvemu kei na nona itau? O na via beitaki koya ga na nona itau o luvemu.

E dau kena ivakarau ga meda dau taqomaka na luveda, ia e sega ni vinaka mera taqomaki tale vakasivia, e rawa ni nanumi kina ni sega ni dodonu me saumitaro o koya ena ka e cakava. “Ke ra sega ni kila nira rawa ni vosota na veika mosimosi kei na veika dredre, ra qai vuli kina,” e kaya na ivola Positive Discipline for Teenagers, “nira tubu cake na gone [va qori] era na daunanumi ira ga, era na nanuma ni dodonu vei ira na nodra itubutubu kei ira eso tale mera cakava vei na ka era vinakata.”

Ka e kaya na iVolatabu. E tiki ni noda bula na veika dredre. E tukuna mada ga na iVolatabu: “Eda sotava kece na ka ca!” (Dauvunau 9:​11, Easy-to-Read Version) Era sotava tale ga qori na tamata vinaka. Kena ivakaraitaki, a vosota mada ga na yapositolo o Paula e levu sara na ituvaki dredre ena nona cakacaka vakaitalatala. Ia a yaga vua na nona vosota na veika dredre! A vola: “Niu sa vulica meu lomavakacegu ena ituvaki kece au sotava . . . Au sa vulica na ka meu cakava meu lomavakacegu kina . . . seu mamau seu viakana, seu vutuniyau seu ligalala.”​—Filipai 4:​11, 12.

Ka o rawa ni cakava. Mo raica na yabaki ni bula i luvemu, qai saga mo muria na ivakavuvuli vakaivolatabu: “Nida na dui colata ga na noda icolacola.” (Kalatia 6:5) Ke totogitaki o luvemu me sauma e dua na ilavo ni beca na lawa ni gaunisala, ena vinaka me sauma sara ga o koya mai na nona veisaumi. Ke sega ni pasitaka na veitarogi o luvemu yalewa, de dua e gadrevi me vuli lesoni vakaukaua me rawa ni pasi. Ke rarawa o luvemu ni sega ni tini vinaka na nona veivosaki o luvemu tagane kei na nona itau, mo vakacegui koya. Ia ena dua na gauna veiganiti mo vukei koya me vakasamataka na taro qo: ‘Keu raica lesu na ka a yaco, eso beka na ka meu vakavinakataka me vakaraitaka niu sa matua?’ O ira na gone era saga mera walia ga vakataki ira na nodra leqa, era na kila na ka mera cakava ra qai nuidei ke  yaco tale e dua na leqa e muri. Qori na ka era na sega ni cakava rawa ke dua e vukei ira tiko ga.

“Ia me dikeva na tamata yadua na nona cakacaka, ena qai sakitaki koya.”​—Kalatia 6:4

Na leqa. Ena dua na vakadidike a caka me baleti ira na itabagone, e 81 na pasede era kaya ni bibi duadua ena nodra itabagauna ‘mera vutuniyau’ mai na nodra vukei ira eso tale. Ia na qarai ni iyau e sega ni kauta mai na lomavakacegu. E laurai tale ga na vakadidike qori ni o ira era vakaliuca na qarai ni iyau era sega ni marau ra qai lomabibi. O ira qori e rawarawa sara na nodra vakaleqai vakayago, ena vakaleqai tale ga na nodra vakasama.

Vuna e yaco kina. Ena so na ituvaki, era susu na gone ena vuvale vutuniyau. E kaya na ivola na Narcissism Epidemic: “Nira vinakata na gone e levu na ka, era na saga na itubutubu mera vakamarautaki ira. Qori e vakavuna mera volia na itubutubu na ka era vinakata. Dina nira marautaka na gone na ka e soli vei ira, ia e lekaleka ga na kena marautaki ra qai vinakata e levu tale na ka.”

Koya gona, nira raica qori na daunibisinisi era sa qai gumatua ga ni kacivaka na nodra ivoli. Era uqeta na vakasama me vaka, ‘E ganiti iko na ka vinaka duadua’ se ‘Baleta ni dodonu ga me nomu.’ E levu vei ira na itabagone era sikalutu ena itukutuku ni veivoli ra qai dinau tu nira sega ni sauma rawa na veika era nanuma ni “ganiti” ira.

Ka e kaya na iVolatabu. E vakamacalataka na iVolatabu ni yaga na ilavo. (Dauvunau 7:12) E vakasalataka tale ga: “Ni levu sara na ka ca e vu mai na lomani ni ilavo.” E tomana: “Ena nodra kakavaka qo eso . . . [e]ra sualaka na yagodra taucoko ena levu na mosi.” (1 Timoci 6:10) E uqeti keda na iVolatabu meda kua ni guta na qarai ni iyau, ia meda lomavakacegu ena ka ga meda bula kina.​—1 Timoci 6:​7, 8.

“O ira era qara na bula vutuniyau era na temaki, era na coriti, ena curumi ira tale ga e levu na gagadre ca e veivakaleqai.”​—1 Timoci 6:9

Ka o rawa ni cakava. Ni o dua na itubutubu, dikeva na nomu itovo ni rai me baleta na ilavo kei na ka e rawa ni voli kina. Me donu tiko ga na veika o vakaliuca, qai vukei luvemu me cakava tale ga qori. E vakatura na ivola na Narcissism Epidemic, sa cavuti oti mai: “Erau rawa ni veivosakitaka o itubutubu kei gone eso na ka me vaka na ‘Gauna ni lutusobu cava e veiganiti mo lai volivoli kina? Gauna cava e sega ni veiganiti kina?’ ‘Na cava na tubu ni ilavo e dau lavaki?’ ‘Na gauna cava o volia kina e dua na ka baleta ni a tukuni vei iko mo volia?’”

Qarauna mo kua ni vakayagataka na iyau vakavuravura me wali kina na leqa ni vuvale. E kaya na ivola The Price of Privilege: “Nomu vakayagataka na iyau vakavuravura e sega ni wali kina na leqa. Ena gadrevi na vakasama vakavinaka, yalomatua kei na veinanumi me wali kina na leqa, sega ni ivava kei na baosi.”