KENA irairai nira dau kauaitaka vakalevu na yalewa ena gauna makawa me totoka tiko ga na kedra irairai. E levu na droini ena gauna makawa ena ibulubulu, lalaga, kei na so na droini era caka mai na kena tuvani na vatu se iloilo, era dusia kece ni dau vakayagataki vakalevu na isasauni e Mesopotemia kei Ijipita ena gauna makawa. E dau qoroi dina na kedra droini na yalewa ni Ijipita nira sauni ira vinaka tu kei na irairai ni matadra e vaka na sore ni amodi.

Ia vakacava o ira na Isireli? Era dau sauni ira tale ga na yalewa ni Isireli makawa? Ke vaka kina, na mataqali isasauni cava era dau vakayagataka? E macala ni sega na droini ena ibulubulu se lalaga e Isireli makawa meda vakadinadinataka kina qori. Ia eso na itukutuku ena iVolatabu salavata kei na levu na iyaya era kunea na daukelikeli ena vanua era cavuti ena iVolatabu, eda kila kina vakalailai ni a vakayagataki tale ga ena gauna vakaivolatabu na isasauni.

E levu na iyaya era kune ena kelikeli a caka ena veivanua e Isireli era sema tiko ena kena vakayagataki na isasauni kei na sede. Era kunei tale ga na boulu e caka mai na vatu me dau tuki qai wakivata kina na isaluaki ni sasauni, tavaya e dau tawa kina na sede e vaka tu na irairai ni kareti, saqa ni waiwai alapasita, kei na iloilo e tiko na kena itautauri e caka mai na parasa. E ceuti tu ena dua na yasa ni itaki e caka mai na ileu ni manumanu na drauniniu, ena yasana adua e ceuti tu kina e dua na ulu ni yalewa era wavokita tu na ruve.

E laurai nira dau vakayagataka vakalevu na vutuniyau na qanivivili e ukutaki tu me dau tawa kina na isaluaki ni sasauni. E laurai tale ga e Ijipita kei na so na irusarusa ni vanua o Kenani na itaki lalai ni sasauni e caka mai ileu ni manumanu se kau, eso era sivi me vaka na ibulibuli ni yalewa e qalo tiko kei na so tale na droini vereverea. Na ka kece era kune qori e vakadinadinataka nira dau vakayagataka na isasauni na yalewa ena gauna makawa.

Ena iVolatabu, dua vei ratou na luvei Jope yalewa o “Kereni-apuka.” Ena vosa vakaIperiu, e rawa ni kena ibalebale “iLeu ni iBoro (Mata) Loaloa,” kena ibalebale, na kato e dau maroroi kina na isasauni, de dua na kohl, na pauta loaloa e dau boro ena vecu ni mata. (Jope 42:14) Na yacana e rawa ni dusia na totoka ni kena irairai, ia e dusia tale ga ni dau vakayagataki vakalevu na isasauni ena gauna ya.

 E vakasakiti dina ni levu na itukutuku ena iVolatabu me baleta na iboro ni mata e dau tukuni vei ira na yalewa era kilai levu ena ka vakasisila me vakataka na ranadi ca o Jesepeli kei ira na kai Jerusalemi tawayalodina, erau tukuna o Jeremaia kei Isikeli nira saqamua. (2 Tui 9:30; Jeremaia 4:30; Isikeli 23:40) E levu na yalewa ena matanitu vukitani o Isireli, vakabibi o ira era cavutu mai na vuvale vakatui kei ira na vutuniyau, era dau vakamatauni ira ena kena boro vakasivia e matadra na iboro ni mata kei na so tale na isasauni. E vakadinadinataki qori ena levu ni konteina e caka mai na iloilo se vatu e tawa tu kina eso na iyaya ni iboro ni mata, era kune ena kelikeli.

Na kena caka kei na vakayagataki ni sede e caka mai na waiwai ni olive, e se vakayagataki makawa tu mai e Isireli makawa. E vakamacalataki ena Lako Yani na icakacaka ni waiwai boivinaka ni sokalou era dau vakayagataka na bete ena nodra veiqaravi e valenisoro. Era wakivata na sinamoni, mura, kei na so tale na kau boivinaka. (Lako Yani 30:22-25) Era kunea e Jerusalemi na daukelikeli na vanua era vakabauta ni dau caka kina na sede kei na ka boivinaka e dau vakayagataki e  valenisoro ena imatai ni senitiuri S.K. E levu na itukutuku ena iVolatabu e vakamacalataka na kena vakayagataki na waiwai boivinaka ena sokalou kei na kena e vakayagataki e veisiga.​—2 Veigauna 16:14; Luke 7:37-46; 23:56.

Ena vuku ni tiko bulabula era dau vakayagataka tale ga na lewenivanua na waiwai boivinaka baleta ni leqa na wai ena yasa ni vuravura ya. E sega ni dau vakayagataki wale ga na waiwai me taqomaka na kuli ni yago ena draki katakata, e dau vakayagataki tale ga me rairai vinaka kina yago. (Ruci 3:3; 2 Samuela 12:20) Ni bera ni rairai vei Tui Easuerosi na goneyalewa Jiu o Esiteri, a lumu tiko na yagona ena mura me 6 na vula, e 6 tale na vula e lumu tiko ena waiwai boivinaka.​—Esiteri 2:12.

Na sede se na waiwai boi sareguregu e dua na ka vakamareqeti me vaka na siliva kei na koula. Ena nona ilakolako vakairogorogo na Ranadi ni Sipa me lai sikovi Tui Solomoni, a kauta tiko eso na iloloma talei wili kina na koula, vatu talei, kei na waiwai boivinaka. (1 Tui 10:​2, 10) Ni vakasarasarataki ira na mata mai Papiloni o Tui Esekaia ena vanua e dau maroroi kina na iyau ena nona vale, a biu sara tu ga ena yasa ni siliva, koula kei na nona iyaragi kece ni valu “na ka boi vinaka, kei na waiwai vinaka.”​—Aisea 39:​1, 2.

E sega ni levu sara na sede se waiwai e caka mai na senikau, vuata, draunikau, kei na drega se tolonikau. E cavuti ena iVolatabu e vica na kau boivinaka me vaka na yasi, kau boivinaka, drega ni deliamo (bdellium gum), kalamo, kasia, sinamoni, drega boivinaka, mura, sefaroni, kei na narita. Eso na kau qori era bula ga e kea ra qai tubu ena vanua buca e Joritani. Eso tale era vakau yani e kea ena vuku ni sala ni veivoli kilai levu era dau muria na dauveivoli ni ka boivinaka mai Idia, Ceva kei Arapea, kei na so tale na vanua.

Me vaka sa cavuti oti mai, e cavuti na waiwai boivinaka ena kedratou itukutuku na Ranadi o Esiteri, na ranadi ni Sipa, kei Tui Esekaia ena iVolatabu. Ena 1988 a kune e dua na joke lailai e tawa tu kina na waiwai boivinaka ena qaravatu e volekati Qumran, ena ra ni baravi na Waitui Mate. Levu era lomatarotarotaka na ka e kune qori. Vakacava qori sa kena ivovo sara ga ni waiwai boivinaka e kilai levu ena gauna ya? Era sega ni vakadeitaka qori na dauvakadidike. Me yacova mai nikua, era se saga tiko ga na dauteitei mera tea tale na kau e caka mai kina na waiwai boivinaka qori.

E vakadinadinataki ni waiwai boivinaka e cavuti ena iVolatabu a tei ena veivanua wavokiti Eni-keti. E laurai ena kelikeli eso na ka ni vavavi, joke, kei na veimataqali kaukamea kei na tikitiki ni sui, mai na ikaono ni senitiuri B.S.K., qori e tautauvata kei na iyaya e dua vakayagataki ena vanua e dau caka kina na sede boivinaka. Era vakabauta e levu na dauvakadidike ni a kau mai Arapea se Aferika na kau e caka mai kina na waiwai boivinaka. Na iboi ni waiwai qori e caka mai na kena dra se drega. E saulevu dina na waiwai boivinaka, oya na vuna e sega kina ni dau vakatakilai na iwalewale ni kena tei kei na kena caka.

E dau vakayagataki mada ga na waiwai boivinaka me rawati kina na sasaga vakapolitiki. Kena ivakaraitaki, a vola na daunitukutuku makawa o Josephus, ni a rawata o Mark Antony na kau qori qai lolomataka vua na Ranadi ni Ijipita o Cleopatra. Na daunitukutuku makawa ni Roma o Pliny a tukuna ni donuya na iValu vakaJiu ena imatai ni senitiuri in S.K., era saga na dauvala ni Jiu mera vakawabokotaka na kau ni waiwai boivinaka mera kua kina ni kauta na mataivalu qaqa ni Roma.

Mai na ka e volatukutukutaki ena iVolatabu kei na ka era kunea na daukelikeli, eda sa rawa ni kila kina vakalailai na ka era dau vakayagataka ena gauna vakaivolatabu mera sauni ira kina. E sega ni vakatabuya na iVolatabu na vakayagataki ni isasauni kei na so tale na iukuuku, ia e vakabibitaka ga me rakorako qai vakayagataki vakayalomatua. (1 Timoci 2:9) E vakabibitaka na yapositolo o Pita ni “talei sara ena mata ni Kalou” na “lomavakacegu kei na yalomalua.” E ivakasala vinaka dina qori vei ira na goneyalewa kei ira na marama lotu vaKarisito, baleta ni levu tu nikua na iwalewale kei na ivakarau ni isasauni vovou.​—1 Pita 3:3, 4.