TE KANGAANGA: A bati taani kairiri n te tautaeka ao mataniwin Aaro aika waakina aia waaki ni kaitaraa te rongorongo man te Baibara. A aki toki ni kabongana mwaakaia n tukiia iai aomata bwa a na aki karekei oin aia Baibara, a na aki karaoia, ke n raira te Baibara. Iangoi katoto aika uoua:

• Tao n 167 B.C.E.: E tua Uean Seleucid ae Antiochus Epiphanes are kataia ni bitiia I-Iutaia nakon te Aro ni Kuriiti, bwa a na kamaunaaki katoton nako te Koroboki ae Tabu n te Taetae n Ebera. E korea ae kangai te tia korea rongorongon rimoa ae Heinrich Graetz: Ao ana tautia teuaei, “a raeuai ao a kabueki taian nira ni boki ae te Tua kanoaia n te tai are a noria iai, ao a kamateia naake a noraki ni karekea kakorakoraaia ao kabebeteaia ni warekana.”

• Te Tai ae Aranaki bwa te Middle Ages: A un tabeman taani kariri n te Aro ni Katorika irouia kaain te Aro ake a tataekina ana reirei te Baibara ao tiaki ana reirei te Katorika, a aranaki naakai bwa taani kaitaraa te Aro ake iai irouia bokin nako te Baibara ao tiaki tii Taian Areru n te taetae n Ratine. Te komete teuana n te Aro ni Katorika, e kamatoaa te tua n tuangia aia koraki ni mwaane bwa “a na botumwaaka, a na kakaonimaki, ao a na katoatai n ukeriia taani kakaaitara aikai . . . a na tuoi auti ma ruu nako ake a kanamakinaki bwa a mena iai naakai . . . ao e na urubekeaki te auti are e kuneaki iai te tia kakaaitara.”

Ngke arona bwa a tokanikai taan ribaa te Baibara ni kamauna, e na kamani mauna naba te rongorongo are iai.

ARON TE BAIBARA NI KAWAKINAKI: E kaatuua karaoan ana mwakuri ae okoro te Uea ae Antiochus i aon Iteraera, ma a a bon tia ni katei aia botaki aika uarereke I-Iutaia n aaba tabeua. A boni katautaua taan rabakau bwa n te moan tienture C.E. ao e raka i aon 60 te katebubua mwaitiia I-Iutaia aika maeka i tinanikun Iteraera. A kawakini katotoni Koroboki aika Tabu I-Iutaia n aia tinakoka nako, aika a kabonganaaki naba irouia rooro ake imwina riki ao Kristian.​—Mwakuri 15:21.

N te tai are aranaki bwa te Middle Ages ao a a ninikoria naake a tangira te Baibara i aani bwainikirinaia ao a teimatoa n rairi ao ni kaewei Koroboki aika Tabu. A a kaman tauraoi mwakoron te Baibara n taetae aika 33 imwain naba reken te bwai ni boreeti ae uouotaki i nukan te ka-15 n tienture. Imwin anne, e a rairaki te Baibara ao ni boreetiaki n te aro ae rangi ni baitii.

MWINA: E ngae ngke a bati kangaanga mairouia ueea aika korakora ao mataniwin Aaro aika bureburea te aba, ma te Baibara bon te kabanea ni mwaiti n tia n tibwatibwaaki, ao te kabanea naba ni mwaiti ni boki n tia n rairaki mangkekei ni karokoa ngkai. E a tia ni bitii aia tua ma aia taetae aaba tabeua, ao maiuia naba aomata aika mirion ma mirion.