Jaikuaave hag̃ua
¿Mbaʼe pruévapa jareko noĩriva la Bíbliape, ohechaukáva umi israelita oĩ hague esklávoramo Egíptope?
La Biblia omombeʼu Josépe ojegueraha rire Egíptope, Jacob ha ifamiliakuéra ova hague Canaángui Egíptope. Ha oho hague oiko hikuái peteĩ lugár héravape Gosén, pe sóna ojotopahápe pe Rrío Nilo ha pe Mar Mediterráneo (Gén. 47:1, 6). Péro upéi umi israelita “heta hetave ohóvo ha upévare ipoderósoma” hikuái. Upévare umi egipcio okyhyjéma umi israelítagui ha mbaretépe oreko chupekuéra ijesklávoramo (Éx. 1:7-14).
Oĩ heta oñembohorýva ko rreláto omombeʼúvare la Biblia, ha heʼi hikuái haʼeha kuénto rei. Upéicharõ jepe, oĩ pruéva ohechaukáva umi semita * oiko hague esklávoramo yma Egíptope.
Por ehémplo, nórte gotyo Egíptope umi arkeólogo ojoʼo ha otopa umi lugár anteve la hénte oiko hague. Peteĩ expérto ostudiáva la Biblia hérava John Bimson, omombeʼu oĩha pruéva ohechaukáva oĩ hague 20 térã hetave lugár umi semita opyta hague oiko. Upe sóna opyta vaʼekue nórte gotyo Egíptope. Peteĩ karai ostudiáva Egipto istória hérava James Hoffmeier heʼi: “Éntre umi áño 1800 ha 1540 a.C., umi hénte oñeʼẽva idióma semita ha oikóva oéste gotyo Ásiape, ohoseterei vaʼekue Egíptope, iporãiterei rupi upe país”. Ha upéi heʼive: “Ko tiémpo okoinsidi pe tiémpo oiko haguépe umi israelita túa ypykue, ha upévare ikatu jaʼe okoinsidiha pe tiémpo ha situasión oñeñeʼẽvare Génesispe, Abrahán, Isaac ha Jacob ohórõ guare Egíptope oheka hag̃ua hiʼupy, y ha pásto”.
Ojetopa avei ótra pruéva sur gotyo Egíptope. Peteĩ papíro pedáso ojeskrivi vaʼekue éntre umi áño 2000 ha 1600 a.C., oreko umi esklavokuéra réra, umi ombaʼapo vaʼekue peteĩ ógape sur gotyo Egíptope. Mas de 40 téra oĩva upépe haʼe umi semita réra. Koʼã esklávo ningo ombaʼapo vaʼekue de kosinéro, ojapo téla ha oimeraẽ traváho pohýi ojejeruréva chupekuéra. Hoffmeier omombeʼu: “Jahecháma mas de 40 semita ombaʼapo hague peteĩ ógape, pe lugár héravape Tebaida, sur gotyo Egíptope. Upévare ikatu jaʼe hetaiterei semita oiko hague Egipto tuichakuére, ha prinsipálmente pe sóna ojotopahápe pe Rrío Nilo ha pe Mar Mediterráneo”.
Peteĩ arkeólogo hérava David Rohl oskrivi ha omombeʼu “unos kuánto téra oĩva upe lístape haʼeteha oñeguenohẽva la Bibliaitégui voi”. Por ehémplo, pe papíro pedásope oĩ umi téra ojoguaitereíva Isacar, Aser ha Sifrá rérape (Éx. 1:3, 4, 15). Omohuʼãvo Rohl heʼi: “Kóva ningo peteĩ pruéva ohechauka porãitereíva umi israelita oĩ hague Egíptope esklávoramo”.
John Bimson heʼi: “Pe istória oreko heta pruéva ohechauka porãva siertoha umi rreláto bíblico omombeʼúva oĩ hague esklávo Egíptope, ha upe rire osẽ hague hikuái”.
^ párr. 4 Noé mbohapy itaʼýra vaʼekue, ha peteĩva umíva apytégui haʼe hína Sem, ha umi semita hína Sem familiare. Sem familiare apytépe ikatu hína oĩ umi elamita, asirio, umi caldeo ypykue, umi israelita, sirio ha heta trívu árabe.