Umi expérto oñehaʼã oexplika mbaʼéichapa oñeñandu jepi peteĩ persóna omano jave chugui peteĩ ohayhúva. Péro naentéroi jahechauka la ñañandúva elmimombaite. ¿Heʼisépa upéva algúno nombyasyiha la oikóva? ¿O ndohechaukaséinte la oñandúva? Ndahaʼéi katuete la upéicha. Jaasepta ha jahechauka hasyha ñandéve ikatu ojapo porã ñanderehe, péro ñanemanduʼa vaʼerã ndahaʼeiha peteĩ fórma añónte la oĩ porãva jahechauka ñañembyasyha. Upéva ningo odepende jepi ñande kultúrare, ñande lájare, umi mbaʼe jahasa vaʼekuére ha inklúso omano lájare kuri pe persóna jahayhúva.

Umi omanóva chuguikuéra peteĩ ohayhúva ikatu oime ndoikuaái ni mbaʼéichapa orreaksionáta. Péro oĩ heta sentimiénto ha heta mbaʼe ijetuʼúva la majoría ohasáva jepi. Jahechamína unos kuánto ehémplo.

Ejedesespera ha ndereikuaái mbaʼépa ejapóta. Sapyʼánte ikatu nerasẽ, ehechagaʼu ha ehechaseterei pe persóna omano vaʼekuépe, osino reime porãiteháguinte yvýre eñeñandu jey upe rire. Koʼãichagua sentimiénto koʼýte oñepresenta oĩ jave algúna kósa nemomanduʼáva hese térã esoña hendive. Ñepyrũrã nerentendéi mbaʼépa la oikopáva ha ni nderegueroviaséi la oikóva. Tina omombeʼu mbaʼéichapa oñeñandu iména Timo omanórõ guare derrepentete: “Ndaikuaái kuri mbaʼépa ajapóta. Ñepyrũrã ndaikatúi ni cherasẽ, ajedesesperaiterei ha ndaikatúi ni arrespira. ¡Ni ndagueroviaséi ningo la ojehúva!”.

Errenega, ndepochy ha ejekulpa. Iván omombeʼu: “Che raʼy Eric oreko kuri 24 áño omanórõ guare. Che rembireko Yolanda ha che rorrenega ropytávo peteĩ tiémpore. Upéva oresorprende, pórke ore roimoʼãva oretrankiloha. Avei roñeñandu kulpávle, ha ropensa ikatúnepa raʼe rojapove álgo ore família rehehápe”. Alejandro rembireko heta áñore osufri anga peteĩ mbaʼasy káusare, upéi ou omano. Alejandro oñeñandu kulpávle la oikóvare, ha heʼi: “Primero apensa oiméne hag̃ua che ajapo álgo ivaíva, ajeve Ñandejára péicha oheja asufri. Upéi añeñandu vai jey akulpa haguére Ñandejárape umi mbaʼe vai oikóvare”. Ha Kostas, upe ñamensiona vaʼekue pe ótro artíkulope, heʼi: “Sapyʼánte arrenega ha chepochy Sofíare omano haguére. Upe rire añeñandu jey kulpávle apensa haguére upéicha. Legálmente haʼe ndorekói anga la kúlpa”.

Ndaikatúi repensa porã. Sapyʼánte umi mbaʼe repensáva ikatu naisentídoi, ha ndaikatúi rekontrola umíva. Por ehémplo, haʼete ku rehendu, reñandu térã rehechapávaicha voi upe rehayhúva omano vaʼekuépe. Térã ikatu ijetuʼu ndéve reñekonsentra térã nemanduʼa hag̃ua umi mbaʼe isensíllova jepe. Tina omombeʼu: “Avése añemongeta hína peteĩ persónandi, péro la che akã ótro ladoite oĩ. Añemeʼẽʼỹre enkuénta apensa jeýma la oiko vaʼekuére Timo omanórõ guare, ha arrenegaiterei pórke ndaikatúi añekonsentra mbaʼevére”.

Eñemohaʼeñose. Omano rire peteĩ rehayhúva ikatu hína nemolesta eĩramo álgiendi térã ndahaʼéi la ndegustapáva upéva. Kostas heʼi: “Nañeñanduporãi vaʼekue ahasa jave tiémpo umi omendávandi, péro upeichaiténte avei añeñandu aime jave umi soltérondi”. Yolanda, Iván rembireko, omombeʼu: “Oĩ omombeʼúva oréve la iprovléma, ha oréve g̃uarã haʼetévaicha vyrorei la rohasáva rovake. Upévare ijetuʼu oréve roĩ umichagua persónandi. Ótro katu omombeʼu oréve mbaʼeichaitépa oho porã hese ifamília, ha avyʼángo hesevekuéra, péro upéva chemomanduʼa che membýre ha upéva chemoñeñandu vai jey. Ore roikuaa la hénte osegiha normál la ivída, péro ore ndororekovéima fuérsa ni pasiénsia rosegi hag̃ua roñemongeta hendivekuéra”.

 Ikatu nderasy. Reñembyasyeterei rupi ikatu rekarueterei térã nderekaruseiete voi, ikatu reguejyeterei de péso térã ejupieterei, ikatu nderekeporãvéi o eketerei. Aarón omombeʼu la ohasa vaʼekue un áño pukukuére itúa omano rire: “Ndaikatúi vaʼekue ake porã, káda pyhare apáy la mísma óra ha apensa jeýma che túa omanórõ guare”.

Alejandro imanduʼa oñepyrũ hague hasy derrepentete. Haʼe omombeʼu: “Heta vése aha la doktórpe ha haʼe oasegura chéve cheresãiha. Che akalkula ke añembyasyeterei rupi la peichaite añeñandu vai”. Kon el tiémpo haʼe oñeñandu porãve, ha jaʼekuaa odesidi porã hague oho la doktórpe. Ñañembyasy jave ningo ikatu oguejypa ñane defénsa, ikatu ñanembohasy térã oempeorave peteĩ mbaʼasy jarekóma vaʼekue voi.

Ijetuʼu ekumpli hag̃ua umi mbaʼe iñimportánteva. Iván heʼi: “Eric omano rire, romeʼẽ vaʼerã kuri la notísia ore hénte ha ore amigokuérape, ha avei ipatrónpe ha pe karai oalkila vaʼekuépe chupe hóga. Roñenkarga vaʼerã kuri umi dokuménto legál rehe ha ikosakuérare. Rojapo hag̃ua entéro koʼã mbaʼe roñekonsentra porã vaʼerã kuri, péro ndaikatúi pórke orekaneʼõ, roñembyasy ha ore akã ótro ladoite oĩ”.

Péro algúnope g̃uarã, upe rire ae oñepyrũ ijetuʼu pórke oñenkarga vaʼerã ojapo umi mbaʼe ojapo vaʼekue yma pe omanómava. Upéva oiko kuri Tínare, haʼe omombeʼu: “Timo siémpre oñenkarga vaʼekue pe pláta ha la ojegastávare, ha koʼág̃a upéva opyta che ári. Upéva koʼýte chestresapa, ha añeporandu: ‘¿Sera piko la ajapo porãta?’”.

Omano vove peteĩ jahayhúva otrosa ñane korasõ, jasufrieterei, ñanembohasy ha ñapensase voi ndaikatumoʼãiha jasupera upéva. Péro jaikuaávo umi mbaʼe ñañandúva koʼág̃a normálmente ohasaha jepi voi umi oñembyasýva, ikatu ñanekonsolaʼimi. Koʼýte ikatu oipytyvõ umi operde ramoitévape peteĩ ohayhúvape. Péro ñanemanduʼa vaʼerã avei ndahaʼeiha enterovéva oñandu térã ohasátava entéro umi mbaʼe oñemensionáva ko artíkulope.

Mbaʼépa ikatu oiko: Koʼag̃aite reñandúramo jepe ne korasõ ojetrosaha, nemanduʼa vaʼerã upéva ndahaʼemoʼãiha pára siémpre. Kon el tiémpo reñeñandu porãvéta rehóvo. Upéva ndeʼiséi ndahasymoʼãveimaha ndéve ni michĩmi o nderesaraietetamaha upe rehayhúvagui. Péro mbeguekatúpe, upe hasyete vaʼekue ndéve saʼivétama ohóvo. Áunke ikatu hína sapyʼánte algúna fécha espesiál térã peteĩ mbaʼe oikóva derrepénte nemomanduʼa jey hese. La majoría umi oñembyasýva, kon el tiémpo oñeñandu porãve ohóvo, ha ikatu jeýma osegi normál la ivída. Upéva ikatu ohupyty ihénte ha iñamigokuéra oipytyvõramo chupe ha avei haʼe voi oñehaʼãramo ojapo la tekotevẽva osegi hag̃ua adelánte.

¿Mboy tiémpopa oduráta? Algúnope g̃uarã la ijetuʼukuete ohasáma unos kuánto mésepe, ótro ikatu oñeñandu porãve 1 térã 2 áño haguépe ha ótrope katu oraháta hetave tiémpo. a Alejandro omombeʼu: “Che 3 áñorupi añeñandu vaieterei vaʼekue”.

Nepasiénsiakena ndejehe. Eho hese nde rritmoitépe, ha nemanduʼákena: upe hasyetéva ndéve hína koʼág̃a ndahaʼemoʼãi pára siémpre. ¿Péro oĩpa álgo ikatúva nde rejapo koʼág̃a pono reñembyasyeterei ha ani hag̃ua ipukueterei pe sufrimiénto?