Oyín Jiwheyẹwhe tọn he wekun asu Heblu tọn ẹnẹ ehelẹ יהוה nọtena sọawuhia diblayi whla 7 000 to Owe-Wiwe Heblu tọn lẹ mẹ. To lẹdogbedevomẹ ehe mẹ, wekun ẹnẹ enẹlẹ he nọ yin yiylọdọ Tetlaglamu, yin lilẹdo “Jehovah.” Oyín enẹ wẹ sọawuhia hugan to oyín he Biblu bẹhẹn lẹpo mẹ. Dile etlẹ yindọ wekantọ gbọdo lẹ yí tẹnmẹ-yinkọ po hogbe zẹẹmẹ bibasi tọn susu po zan taidi “Ganhunupotọ,” “Gigogán” po “Oklunọ” po nado dlẹnalọdo Jiwheyẹwhe, Tetlaglamu lọ wẹ yin oyín mẹdetiti tọn dopo akàn he yé nọ yizan na Jiwheyẹwhe.

Jehovah Jiwheyẹwhe lọsu wẹ deanana Biblu-kantọ lẹ nado yí oyín etọn zan. Di apajlẹ, e gbọdo yẹwhegán Joẹli nado wlan dọmọ: “Mẹdepope he dawhá ylọ oyín Jehovah tọn wẹ na yin whinwhlẹngán.” (Joẹli 2:32) Podọ Jiwheyẹwhe hẹn salmu-kantọ de nado wlan dọmọ: “Gbọ gbẹtọ lẹ ni yọnẹn dọ hiẹ, mẹhe oyín towe nọ yin Jehovah, hiẹ dopo kẹdẹ wẹ yin Gigogán to aigba lẹpo ji.” (Salmu lẹ 83:18) Na nugbo tọn, oyín Jiwheyẹwhe tọn sọawuhia nudi whla 700 to owe Salmu lẹ tọn kẹdẹ mẹ—yèdọ owe de he bẹ hogbe milomilo lẹ hẹn, ehe omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ dona nọ yí do jihàn kavi hia sọn tamẹ to whenẹnu. To whelọnu lo, naegbọn oyín Jiwheyẹwhe tọn do busẹ sọn lẹdogbedevomẹ Biblu tọn susu mẹ? Naegbọn lẹdogbedevomẹ ehe do yí yinkọ lọ “Jehovah” zan? Podọ etẹwẹ oyín Jiwheyẹwhe tọn Jehovah zẹẹmẹdo?

Naegbọn oyín lọ do busẹ sọn lẹdogbedevomẹ Biblu tọn susu mẹ? Whẹwhinwhẹ́n lọ lẹ sù. Mẹdelẹ nọ mọdọ Jiwheyẹwhe Ganhunupotọ lọ ma tindo nuhudo oyín tangan de tọn nado do e hia. Na mẹdevo lẹ tọn, e taidi dọ aṣa Ju lẹ tọn he yin nado dapana oyín Jiwheyẹwhe tọn yiyizan, vlavo ma nado hẹn ẹn flu wutu, wẹ na ko yinuwado yé ji. Humọ, mẹdevo lẹ nọ dọ dọ, na mẹde ma sọgan dọ lehe oyín Jiwheyẹwhe tọn nọ yin yiylọ do taun wutu, e pọnte hugan nado yí tẹnmẹ yinkọ de taidi “Oklunọ” kavi “Jiwheyẹwhe” zan poun. Ṣigba,  agọjẹdonu enẹlẹ ma tindo dodonu depope, na whẹwhinwhẹ́n he bọdego ehelẹ wutu:

• Mẹhe nọ dọnnu dọ Jiwheyẹwhe Ganhunupotọ lọ ma tindo nuhudo oyín tangan de tọn lẹ wọn dọ oyín Jiwheyẹwhe tọn titi sọawuhia to vọkan dowhenu tọn Ohó etọn tọn lẹ mẹ, etlẹ yin dehe gbọṣi aimẹ sọn ojlẹ Klisti tọn mẹ lẹ lọsu. Dile e ko yin didọ do wayi, Jiwheyẹwhe degbe dọ oyín etọn ni yin kinkan do Ohó etọn mẹ nudi whla 7 000. E họnwun dọ e jlo dọ mí ni yọ́n oyín etọn bo nọ yí i zan wutu wẹ.

• Lẹdogbedevomẹ-basitọ he de oyín lọ sẹ̀ na aṣa Ju lẹ tọn wutu lẹ gboawupo nado doayi nugbo tangan ehe go. Dile etlẹ yindọ wekantọ Ju delẹ ma nọ jlo na ylọ oyín lọ, yé ma de e sẹ̀ sọn vọkan Biblu tọn yetọn lẹ mẹ. Oyín lọ sọawuhia to fisusu to owe-hihá hohowhenu tọn he yin mimọ to Qumran lẹ mẹ, sẹpọ Ohù Kúkú. Lẹdogbedevomẹ-basitọ Biblu tọn delẹ yí tẹnmẹ yinkọ lọ “OKLUNỌ” he yin kinkan po wekun daho lẹ po zan nado dohia dọ oyín Jiwheyẹwhe tọn wẹ sọawuhia to kandai dowhenu tọn lọ mẹ. Ṣigba, kanbiọ lọ gbẹ́ pò to ote dọ, Naegbọn lẹdogbedevomẹ-basitọ ehelẹ do desọn ojlo mẹ bo yí nudevo do diọtẹnna oyín Jiwheyẹwhe tọn kavi de e sẹ̀ sọn Biblu mẹ to whenue yelọsu ka yọnẹn dọ e sọawuhia to kandai Biblu tọn mẹ whla fọtọ́n susu? Mẹnu si wẹ yé lẹndọ emi mọ aṣẹ lọ yí sọn nado basi diọdo mọnkọtọn? Yelọsu janwẹ na dọ.

• Mẹhe nọ dọ dọ oyín Jiwheyẹwhe tọn ma dona yin yiyizan, na mẹde ma yọ́n lehe e nọ yin yiylọ do taun wutu lẹ ka nọ yí oyín Jesu tọn zan po awuvivo po. Ṣigba, aliho he mẹ devi Jesu tọn owhe kanweko tintan whenu tọn lẹ nọ ylọ oyín etọn te gbọnvo taun na aliho he mẹ suhugan Klistiani lẹ tọn nọ ylọ ẹ te to egbehe. Ye·shuʹa‛ wẹ Klistiani he yin Juvi lẹ na ko nọ ylọ oyín Jesu tọn dọ. Podọ Ma·shiʹach kavi “Mẹsia” wẹ tẹnmẹ yinkọ lọ “Klisti” na ko nọ yin yiylọdọ. Klistiani Glẹkigbe-dotọ lẹ nọ ylọ ẹ dọ I·e·sousʹ Khri·stosʹ, bọ Klistiani he nọ do Latingbe lẹ nọ ylọ ẹ dọ Ieʹsus Chriʹstus. To gbọdo glọ, lẹdogbedevomẹ oyín etọn tọn to Glẹkigbe mẹ yin kinkandai do Biblu mẹ, podọ ehe dohia dọ Klistiani owhe kanweko tintan whenu tọn lẹ gbọn lẹnpọn dagbe dali yí aliho he mẹ oyín lọ yin yinyọnẹn gbayipe to ogbè yetọn mẹ te zan. Mọdopolọ, Wedegbẹ́ Lẹdogbedevomẹ Aihọn Yọyọ Tọn mọdọ e sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe nado yí yinkọ lọ “Jehovah” zan, dile etlẹ yindọ e ma yin mọ pẹpẹ wẹ oyín Jiwheyẹwhe tọn na ko nọ yin yiylọ do to Heblugbe hohowhenu tọn mẹ.

Naegbọn Lẹdogbedevomẹ Aihọn Yọyọ Tọn do yí yinkọ lọ “Jehovah” zan? To Gungbe mẹ, wekun asu lọ lẹ YHWH wẹ nọtena wekun ẹnẹ Tetlaglamu lọ (יהוה) tọn lẹ. Dile e nọ yin do to kandai Heblugbe hohowhenu tọn lẹpo mẹ, wekun asi depope ma tin to Tetlaglamu lọ mẹ. Whenue Heblugbe hohowhenu tọn gbẹ́ nọ yin dido, wehiatọ lẹ lọsu wẹ nọ yí wekun asi he jẹ lẹ dogọ po awubibọ po.

 Nudi owhe fọtọ́n to whenue Owe-Wiwe Heblu tọn lẹ ko yin tadona godo, weyọnẹntọ Ju lẹ wleawuna aliho hogbe yiylọ tọn de bo nọ yí ohia lẹ zan nado do wekun asi he dona yin yiyidogọ to Heblugbe hihia whenu lẹ hia. Ṣigba, to ojlẹ enẹ mẹ, Ju susu ko joawuna otàngblo lọ dọ e ma sọgbe nado ylọ oyín Jiwheyẹwhe tọn titi daga bo ko jẹ nunọnutẹnmẹ lẹ yizan do otẹn etọn mẹ ji. Gbọnmọ dali, e taidi dọ eyin yé to Tetlaglamu lọ vọkan, yé nọ yí wekun asi nunọnutẹnmẹ lọ tọn lẹ dogọ wekun asu he nọtena oyín Jiwheyẹwhe tọn lọ lẹ. Enẹwutu, alọnuwe he bẹ ohia wekun asi enẹlẹ tọn hẹn lẹ ma nọ gọalọ nado yọ́n lehe oyín lọ nọ yin yiylọ do to Heblugbe dowhenu tọn mẹ. Mẹdelẹ lẹndọ “Yahweh” wẹ oyín lọ na ko nọ yin yiylọdọ, to whenue mẹdevo lẹ nọ lẹn onú voovo devo lẹ. Owe-Hihá Ohù Kúkú tọn de he bẹ apadewhe owe Levitiku tọn hẹn to Glẹkigbe mẹ lilẹ́ oyín Jiwheyẹwhe tọn do Iao. Gbọnvona enẹ, wekantọ Glẹkinu dowhenu tọn lẹ sọ nọ ylọ oyín lọ to aliho devo lẹ mẹ taidi Iae, I·a·beʹ po I·a·ou·eʹ po. Ṣigba, whẹwhinwhẹ́n depope ma tin nado yin hẹngogonọ. Mí ma yọ́n lehe devizọnwatọ Jiwheyẹwhe tọn hohowhenu tọn lẹ nọ ylọ oyín ehe do to Heblugbe mẹ poun bọ ohó fó. (Jenẹsisi 13:4; Eksọdusi 3:15) Nuhe mí yọnẹn wẹ yindọ Jiwheyẹwhe yí oyín etọn zan whlasusu to hodọdopọ mẹ hẹ omẹ etọn lẹ, bọ yelọsu nọ yí oyín etọn do ylọ ẹ, podọ yé nọ yí i zan po awuvivo po to hodọdopọ yetọn hẹ mẹdevo lẹ mẹ.—Eksọdusi 6:2; 1 Ahọlu lẹ 8:23; Salmu lẹ 99:9.

Eyin mọ wẹ, naegbọn lẹdogbedevomẹ ehe do yí yinkọ lọ “Jehovah” zan? Na e ko yin yiyizan domọ na owhe susu to Gungbe po ogbè devo lẹ po mẹ wutu wẹ.

Di apajlẹ, owhe 1530 mẹ wẹ oyín Jiwheyẹwhe tọn titi sọawuhia to Biblu Glẹnsigbe tọn de mẹ whla tintan to lẹdogbedevomẹ Pẹntateki tọn he William Tyndale basi mẹ. Wunmẹ yinkọ lọ tọn “Iehouah” wẹ e yizan. Glẹnsigbe wá diọ dile ojlẹ to yìyì, bọ oyín Jiwheyẹwhe tọn nọ wá yin  kinkan sọgbe hẹ aliho nukinkan tọn egbezangbe tọn. Di dohia, to 1612, Henry Ainsworth yí yinkọ lọ “Iehovah” zan to lẹdogbedevomẹ owe Salmu lẹ tọn he e basi pete mẹ. Enẹgodo, to 1639, whenue lẹdogbedevomẹ etọn yin vivọjlado bo yin zinzinjẹgbonu to pọmẹ hẹ Pẹntateki, yinkọ lọ “Jehovah” wẹ yin yiyizan. To 1901, lẹdogbedevomẹ-basitọ he de Biblu American Standard Version tọ́n lẹ yí yinkọ lọ “Jehovah” zan to fie oyín Jiwheyẹwhe tọn sọawuhia te to kandai Heblu tọn lọ mẹ lẹ.

To owe lọ Studies in the Psalms he weyọnẹntọ Biblu tọn nukundeji Joseph Bryant Rotherham detọ́n to 1911 mẹ, e basi zẹẹmẹ dọ nuhewutu emi yí yinkọ lọ “Jehovah” zan kakati nido yin “Yahweh” wẹ yindọ emi jlo na zan “wunmẹ yinkọ lọ tọn he suhugan Biblu-hiatọ lẹ tọn jẹakọ hẹ (ehe sọ sọgbe taun).” To 1930, diblayin nudopolọ wẹ weyọnẹntọ A. F. Kirkpatrick dọ gando nuhewutu yinkọ lọ “Jehovah” do nọ yin yiyizan go. E dọmọ: “Wesetọ egbezangbe tọn lẹ nọ dọnnu dọ Yahveh kavi Yahaveh wẹ e dona yin yiylọdọ; ṣigba e taidi dọ JEHOVAH ko nọ yin yiyizan to paa mẹ to Glẹnsigbe mẹ, podọ e ma yin aliho he mẹ yinkọ lọ nọ yin yiylọ te pẹpẹ wẹ yin nujọnu hugan gba, ṣigba nado kẹalọyi dọ Oyín Mẹdetiti tọn de wẹ, e ma yin oyín-sunamẹ de poun taidi ‘Oklunọ.’ ”

Etẹwẹ oyín lọ Jehovah zẹẹmẹdo? To Heblugbe mẹ, oyín lọ Jehovah wá sọn hogbe nuyiwa tọn de mẹ he zẹẹmẹdo “nado lẹzun” podọ weyọnẹntọ susu dọ dọ linlẹn nuyiwa tọn lọ wẹ hogbe enẹ bẹhẹn to Heblugbe mẹ. Enẹwutu, nukunnumọjẹnumẹ Wedegbẹ́ Lẹdogbedevomẹ Biblu Aihọn Yọyọ Tọn wẹ yindọ oyín Jiwheyẹwhe tọn zẹẹmẹdo “E Nọ Hẹn Nado Lẹzun.” Pọndohlan voovo wẹ weyọnẹntọ lẹ tindo to whẹho ehe mẹ, enẹwutu mí ma sọgan yin hẹngogonọ. Ṣigba, zẹẹmẹ ehe sọgbe hẹ azọngban Jehovah tọn taidi Didatọ nulẹpo tọn podọ Mẹhe nọ hẹn lẹndai etọn di. Gbọnvona dọ ewọ dá wẹkẹ yinukundomọ po nudida nuyọnẹntọ lẹ po, e sọ zindonukọn nado to ojlo etọn po lẹndai etọn po hẹndi dile ojlẹ to yìyì.

Enẹwutu, zẹẹmẹ oyín lọ Jehovah tọn ma nọte do hogbe he yin yiyizan to Eksọdusi 3:14 mẹ lẹ kẹdẹ ji gba, fie mí hia te dọmọ: “Yẹn Na Lẹzun Nuhe Yẹn De Nado Lẹzun” kavi “Yẹn Na Do Dee Hia Nado Yin Nuhe Yẹn Jlo Nado Yin.” Nado dọ hójọhó, hogbe ehelẹ ma basi zẹẹmẹ oyín Jiwheyẹwhe tọn to gigọ́ mẹ. Kakatimọ, yé do apadewhe jẹhẹnu Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn hia, bo dohia dọ ewọ nọ lẹzun nudepope he e biọ to ninọmẹ dopodopo mẹ nado hẹn lẹndai etọn di. Gbọnmọ dali, dile etlẹ yindọ oyín lọ Jehovah sọgan bẹ linlẹn ehe hẹn, e ma nọte do nuhe ewọ lọsu de nado lẹzun lẹ kẹdẹ ji gba. E sọ bẹ nuhe e nọ hẹn nado jọ gando nudida etọn lẹ go hẹn ga, gọna hẹndi lẹndai etọn tọn.