MÍ NI dọ dọ a yin Klistiani de to owhe kanweko tintan whenu. Agun towe ṣẹṣẹ mọ wekanhlanmẹ de yí sọn apọsteli Paulu dè. To whenue yè to hihia ẹ bọ a to todoai, a doayi e go dọ whlasusu wẹ Paulu yihodọ sọn “kandai wiwe lẹ” mẹ, enẹ wẹ Owe-wiwe Heblu tọn lẹ. (2 Timoti 3:15) A na ko lẹndọ, ‘e na jlo mi nado mọ fie e to hoyidọ sọn lọ.’ Ṣigba, enẹ ma na ko bọawu. Etẹwutu?

Lẹnnupọndo lehe alọnuwe-hihia “kandai wiwe lẹ” tọn nọ nọ̀ to ojlẹ Paulu tọn mẹ ji. Yẹdide dopo tọn to weda ehe ji​—enẹ wẹ apadewhe owe Isaia tọn sọn Owe-hihá Ohù Kúkú tọn lẹ mẹ. Etẹ mọ a te? Bẹdopọ nukinkan lẹ tọn! Ohia weyọ́nhia tọn depope ma to e mẹ. Podọ sọha weta po wefọ po tọn he mí nọ yizan to egbehe depope ma tin to e mẹ.

Biblu-kantọ lẹ ma yí weta kavi wefọ lẹ zan gba. Yé basi kandai owẹ̀n he Jiwheyẹwhe do yé lẹpo tọn poun, na wehiatọ lẹ lọsu nido mọnukunnujẹ owẹ̀n lọ pete mẹ, kakati nido yin apadewhe etọn. Be e ma yin nuhe a nọ jlo eyin a mọ wekanhlanmẹ titengbe de yí sọn mẹyiwanna de dè niyẹn ya? A nọ hia wekanhlanmẹ lọ blebu, e ma yin apadewhe etọn.

Ṣigba, weta po wefọ lẹ po he ma to e mẹ fọ́n nuhahun de dote. Hodidọ delẹ taidi “kẹdẹdile e ko yin kinkandai do” kavi “kẹdẹdile Isaia ko dọ jẹnukọn do” janwẹ Paulu sọgan yizan nado dohia dọ emi to hoyidọ sọn owe devo mẹ. (Lomunu lẹ 3:10; 9:29) Podọ e na ko vẹawu nado nọ mọ hoyidọ ehelẹ adavo a jẹakọ hẹ “kandai wiwe” lẹpo.

Humọ, “kandai wiwe” ehelẹ ma yin nudọnamẹ dopo de poun sọn Jiwheyẹwhe dè. To vivọnu owhe kanweko tintan W.M., owe lọ lẹ ko yin bibẹdopọ​—yèdọ owe voovo 66! Nuhe zọ́n niyẹn bọ homẹ nọ hùn wehiatọ susu to egbehe dọ weta po wefọ lẹ po tin nado gọalọna yé na yé nido mọ nudọnamẹ titengbe lẹ, taidi hoyidọ susu he to wekanhlanmẹ Paulu tọn lẹ mẹ.

Enẹwutu, a sọgan kanse dọ, ‘Mẹnu wẹ yí sọha weta po wefọ enẹlẹ po tọn do Biblu mẹ?’

Sinsẹ̀ngán Glẹnsinu de he nọ yin Stephen Langton he wá lẹzun biṣọpu-gán Cantorbéry tọn wẹ yí weta lẹ do Biblu mẹ. E wà ehe to bẹjẹeji owhe kanweko 13tọ W.M, whenue e yin mẹplọntọ to wehọmẹ alavọ tọn Paris tọn to France.

Jẹnukọnna Langton, weyọnẹntọ lẹ ko tẹ́n aliho susu pọ́n nado má Biblu do flinflin kavi yí weta lẹ do e mẹ, vlavo nado nọ yí i zan taidi alọdlẹndonu. Pọ́n lehe e na ko bọawuna yé do nado dín nudọnamẹ de to weta dopo mẹ kakati nido yin to owe blebu dopo mẹ, taidi owe Isaia tọn he tindo weta 66.

Etomọṣo, ehe lẹpo gbẹ́ to nuhahun de fọ́n. Weyọnẹntọ lẹ de aliho voovo lẹ tọ́n he ma yọ́n-na-yizan. To dopo to mimá lọ lẹ mẹ, Wẹndagbe Malku tọn yin mimá do nudi weta 50, e ma yin 16 he mí tindo todin gba. To Paris to ojlẹ Langton tọn mẹ,  otò susu mẹ wẹ wehọmẹvi lẹ nọ wá sọn bo nọ hẹn Biblu sọn otò yetọn mẹ wá wehọmẹ. Ṣigba, mẹplọntọ lẹ po wehọmẹvi lẹ po ma sọgan nọ dọ fie yé yihodọ sọn to Biblu mẹ na ode awetọ. Etẹwutu? Na weta lọ lẹ to alọnuwe-hihia yetọn lẹ mẹ ma sọgbe hẹ yede.

Enẹwutu, Langton wleawuna mimá weta lẹ tọn yọyọ de. Owe lọ The Book​—A History of the Bible dọmọ: “Wehiatọ lẹ po wekantọ lẹ po yiwanna aliho he e yizan ehe sọmọ bọ e yawu gbayipe gbọn Europe blebu.” Ewọ wẹ na mí sọha weta lẹ tọn he mí nọ mọ to suhugan Biblu lẹ tọn mẹ to egbehe.

To nudi owhe 300 godo, to ṣẹnṣẹn owhe kanweko 16tọ tọn, weyọnẹntọ zinjẹgbonu-basitọ France-nù de he nọ yin Robert Estienne hẹn nulẹ bọawu dogọ. Yanwle etọn wẹ nado whàn gbẹtọ lẹ nado plọn Biblu. E doayi e go dọ nujọnu wẹ e na yin nado tindo sọha weta po wefọ lẹ po tọn dopolọ.

E ma yin Estienne wẹ yí wefọ lẹ do Biblu mẹ gba. Mẹdevo lẹ ko wàmọ. Di apajlẹ, owhe kanweko lẹ jẹnukọn, vọkan-basitọ Ju lẹ ko yí wefọ lẹ do Biblu Heblu tọn blebu kavi apadewhe Biblu tọn he mí nọ saba ylọdọ Alẹnu Hoho lọ mẹ, ṣigba yé ma yí weta lẹ do e mẹ. To whenue weta lẹ wá yin yiyidogọ, yé ma tin to kannukannu.

Estienne yí sọha wefọ lẹ tọn yọyọ lẹ do Owe-wiwe Glẹki tọn lẹ kavi nuhe nọ yin yiylọdọ Alẹnu Yọyọ lọ mẹ bo kọ̀n yé dopọ hẹ dehe ko tin to Biblu Heblu tọn mẹ lẹ. To 1553, e de Biblu blebu tintan (lẹdogbedevomẹ Flansegbe tọn) tọ́n, ehe mẹ weta po wefọ he nọ yin yiyizan to suhugan Biblu lẹ tọn mẹ to egbehe po lẹ tin te. Mẹdelẹ jẹ homọdọ ji bo dọ dọ wefọ lọ lẹ zọ́n bọ Biblu má do flinflin, bọ Biblu taidi bẹplidopọ hodidọ voovo lẹ tọn. Ṣigba, zinjẹgbonu-basitọ devo lẹ yawu jẹ aliho ehe yizan ji.

Weta po wefọ lẹ po yíyí do Biblu mẹ zọ́n bọ wefọ Biblu tọn dopodopo mimọ nọ bọawu. Nugbo wẹ dọ mimá weta po wefọ lẹ po tọn ma yin gbigbọdo gbọn Jiwheyẹwhe dali, podọ fie sọha lọ lẹ te ma nọ yin dagbe hugan to whelẹponu. Ṣigba, yé nọ hẹn ẹn bọawuna mí nado dlẹnalọdo hoyidọ lẹ podọ nado zinnudo wefọ he sọgan tindo zẹẹmẹ vonọtaun na mí lẹ ji kavi má yé hẹ mẹdevo lẹ​—kẹdẹdile mí nọ dohiagona hodidọ kavi nudọnamẹ he mí jlo na flin to owe de mẹ lẹ do.

Dile etlẹ yindọ weta po wefọ lẹ po yọ́n-na-yizan, nọ hẹn do ayiha mẹ dọ nujọnu wẹ e yin nado mọnukunnujẹ owẹ̀n Jiwheyẹwhe tọn blebu mẹ. Wleawuna aṣa lọ nado nọ hia lẹdo wefọ lẹ tọn kakati nido yin wefọ dopo de poun. Mọwiwà na gọalọna we nado jẹakọ hẹ “kandai wiwe lẹ, ehe penugo nado hẹn we yin nuyọnẹntọ na whlẹngán.”​—2 Timoti 3:15.