‘Azán Ehe Na Yin Azán Oflin Tọn de Na Mì’

‘Azán oflin tọn de wẹ azán ehe na yin na mì, mìwlẹ nasọ nọ basi hùnwhẹ etọn hlan Jehovah.’—EKS. 12:14.

BE HIẸ SỌGAN NA GBLỌNDO YA?

Etẹwẹ Islaelivi he tin to Egipti lẹ dona wà nado wleawuna hùnwhẹ Juwayi tọn podọ nado basi i?

Whetẹnu wẹ Jesu po apọsteli lẹ po dù núdùdù Juwayi tọn, podọ etẹwẹ wá jọ to azán enẹ gbè?

Onú titengbe tẹlẹ wẹ mí sọgan plọn sọn Juwayi tintan lọ po owe Eksọdusi weta 12-15 po mẹ?

1, 2. Hùnwhẹ tẹ mẹ wẹ Klistiani lẹpo dona tindo ojlo nujọnu tọn te, podọ etẹwutu?

 EYIN hiẹ lẹnnupọndo hùnwhẹ lẹ ji, detẹ wẹ nọ wá ayiha towe mẹ jẹnukọn? “Hùnwhẹ alọwle-zan ṣie tọn” wẹ mẹhe ko wlealọ de sọgan dọ. Na mẹdevo lẹ, e sọgan yin nujijọ whenuho tọn he gbayipe de, taidi to whenue otò yetọn jẹ mẹdekannu. Ṣigba, be hiẹ yọ́n hùnwhẹ akọta tọn devo he ko yin bibasi sọn nuhe hugan owhe 3 500 die ya?

² Hùnwhẹ mọnkọtọn de tin, enẹ wẹ hùnwhẹ Juwayi tọn. Hùnwhẹ ehe do lehe Islaelivi lẹ yin tuntundote sọn kanlinmọgbenu to Egipti do hia. Nujijọ enẹ dona yin nujọnu na hiẹ lọsu. Etẹwutu? Na e gando adà titengbe gbẹzan towe tọn delẹ go. Hiẹ sọgan dọ dọ ‘Juvi lẹ wẹ nọ basi hùnwhẹ Juwayi tọn, ṣigba yẹn ma tin to sinsẹ̀n Ju lẹ tọn mẹ. Naegbọn n’dona tindo ojlo to hùnwhẹ enẹ mẹ?’ Gblọndo lọ sọgan yin mimọ to hodidọ ayidego tọn ehe mẹ dọmọ: “Klisti juwayi mítọn ko yin yíyí do sanvọ́.” (1 Kọl. 5:7) Nado mọnukunnujẹ nugbo ehe mẹ, mí dona plọnnu gando Juwayi Ju lẹ tọn go bosọ pọ́n kanṣiṣa he hùnwhẹ lọ tindo hẹ gbedide de he yin nina Klistiani lẹpo.

NAEGBỌN ISLAELIVI LẸ NỌ BASI HÙNWHẸ JUWAYI TỌN?

3, 4. Nujijọ tẹwẹ wá aimẹ jẹnukọnna Juwayi tintan lọ?

³ Gbẹtọ livi susu lẹdo aihọn pé he ma yin Ju wẹ yọ́n nujijọ he wá aimẹ jẹnukọnna Juwayi tintan lọ. Yé sọgan ko hia otàn enẹ to owe Eksọdusi tọn mẹ, sè bọ mẹde pìntàn lọ, kavi pọ́n nujijọ enẹlẹ to video de mẹ.

⁴ To whenue Islaelivi lẹ ko nọ kanlinmọgbenu to Egipti na owhe susu godo, Jehovah do Mose po nọvisunnu etọn Aalọn po hlan Falo dè nado biọ to e si dọ ni tún omẹ emitọn lẹ dote. Ṣigba, Ahọlu Egipti tọn goyitọ enẹ ma jlo na tún Islaelivi lẹ dote, enẹwutu Jehovah yí azọ̀nylankan mẹvasudo tọn debọdo-dego lẹ do hò otò lọ. To godo mẹ, Jiwheyẹwhe hẹn azọ̀nylankan aotọ lọ wá bọ viplọnji Egiptinu lẹ tọn lẹ kú, ehe whàn Falo nado tún yé dote.—Eks. 1:11; 3:9, 10; 5:1, 2; 11:1, 5.

5. Etẹwẹ Islaelivi lẹ na wà jẹnukọn whẹpo do yin tuntundote? (Pọ́n yẹdide he tin to bẹjẹeji hosọ ehe tọn.)

 ⁵ Ṣigba, etẹwẹ Islaelivi lẹ dona wà jẹnukọn whẹpo do yin tuntundote? Nudi 21 jẹ 22 mars 1513 J.W.M. wẹ, to osun Heblu lẹ tọn Abibi mẹ, ehe wá yin yiylọ to godo mẹ dọ Nisan. a Jiwheyẹwhe dọ dọ to azán aotọ osun enẹ tọn, Islaelivi lẹ dona jẹ awuwle ji nado hodo afọdide delẹ to azán 14tọ Nisan tọn. Azán enẹ bẹjẹeji sọn whèjai, na azán Heblu lẹ tọn nọ bẹjẹeji sọn whèjai de jẹ whèjai he bọdego wutu. To azán 14tọ osun Nisan tọn, e yin bibiọ to whédo dopodopo si nado hù lẹngbọ asu kavi gbọgbọẹ de bo mimí ohùn etọn do dòtin ohọ̀n yetọn tọn go podọ do aga ohọ̀n ohọ̀ yetọn tọn go. (Eks. 12:3-7, 22, 23) Whẹndo lọ dona yí akla madotọ́n po omá po do dù olàn hìhì lọ. Angẹli Jiwheyẹwhe tọn na gbọn aigba lọ ji bo na hù viplọnji Egipti tọn lẹ, ṣigba Islaelivi he setonu lẹ na yin hihọ́-basina, podọ enẹgodo yé na yin tuntundote.—Eks. 12:8-13, 29-32.

6. Naegbọn Islaelivi lẹ dona zindonukọn nado nọ basi hùnwhẹ Juwayi tọn to owhe lẹpo mẹ?

⁶ Nuhe Islaelivi lẹ wà pẹpẹ niyẹn, podọ yé dona nọ flin tundote yetọn to owhe he bọdego lẹ mẹ. Jiwheyẹwhe dọna yé dọmọ: ‘Azán oflin tọn de wẹ azán ehe na yin na mì, mìwlẹ nasọ nọ basi hùnwhẹ etọn hlan Jehovah sọn whẹndo de ji jẹ whẹndo de ji. Osẹ́ndoai he na dẹn-to-aimẹ de wẹ hùnwhẹ ehe na yin na mì.’ Eyin hùnwhẹ azán 14tọ lọ tọn wá vivọnu, hùnwhẹ azán ṣinawe tọn de nọ bọdego. Nisan 14tọ wẹ yin azán hùnwhẹ Juwayi tọn, ṣigba yinkọ lọ Juwayi sọgan yin yiyizan na azán ṣinatọ̀n lọ lẹpo. (Eks. 12:14-17; Luku 22:1; Joh. 18:28; 19:14) Juwayi yin dopo to hùnwhẹ he yin dide lẹ mẹ, ehe Heblu lẹ dona nọ basi to owhe dopodopo mẹ.—2 Otan. 8:13.

7. Hùnwhẹ tẹwẹ Jesu zedai to Juwayi godo tọn he ewọ basi hẹ apọsteli etọn lẹ whenu?

⁷ Taidi Ju he tin to osẹ́n Mose tọn glọ lẹ, Jesu po apọsteli etọn lẹ po tindo mahẹ to hùnwhẹ whemẹwhemẹ Juwayi tọn lọ mẹ. (Mat. 26:17-19) To Juwayi godo tọn he yé basi whenu, Jesu ze hùnwhẹ yọyọ de he hodotọ etọn lẹ na nọ basi to whemẹwhemẹ dai, enẹ wẹ Tenu-Núdùdù Oklunọ tọn. Ṣigba, azán tẹ ji wẹ yé dona nọ basi hùnwhẹ lọ te?

AZÁN TẸ JI WẸ TENU-NÚDÙDÙ OKLUNỌ TỌN DONA NỌ YIN BIBASI TE?

8. Kanbiọ tẹwẹ sọgan fọndote gando hùnwhẹ Juwayi tọn po Tenu-Núdùdù Oklunọ tọn po go?

⁸ Na Jesu ze hùnwhẹ Tenu-Núdùdù Oklunọ tọn dai tlolo to Juwayi lọ godo wutu, hùnwhẹ yọyọ ehe dona nọ yin bibasi to azán Juwayi tọn gbè. Ṣigba, hiẹ sọgan ko doayi e go dọ azán hùnwhẹ Juwayi Ju lẹ tọn to sunzanhiawe egbezangbe tọn delẹ ji nọ gbọnvo na azán he gbè mí nọ basi Oflin okú Klisti tọn. Naegbọn azán lọ do nọ gbọnvo? Apadewhe gblọndo lọ tọn sọgan yin mimọ to gbedide he Jiwheyẹwhe na Islaelivi lẹ mẹ. To whenue Mose dọ dọ “bẹdopọ pete agun Islaeli tọn tọn na hù” lẹngbọ lọ godo, ewọ zinnudo whenue yé na wàmọ to azán 14tọ Nisan tọn gbè ji.—Hia Eksọdusi 12:5, 6.

9. Sọgbe hẹ Eksọdusi 12:6, whetẹnu wẹ lẹngbọvu Juwayi tọn dona yin hùhù? (Pọ́n apotin lọ,  “Whetẹnu to Azán lọ Gbè?”)

⁹ To nudọnamẹ odò tọn Eksọdusi 12:6 tọn mẹ, mí hia dọ lẹngbọvu lọ na yin hùhù “to whèjai awe lẹ ṣẹnṣẹn.” Biblu delẹ yí hogbe enẹlẹ pẹpẹ zan. Devo lẹ dọ “whèjai plẹplẹ.” Enẹwutu, lẹngbọvu lọ dona yin hùhù to whenue owhè ko yihọ ṣigba bọ hinhọ́n gbẹ́ pò to agahomẹ to bẹjẹeji azán 14tọ Nisan tọn.

10. Sọgbe hẹ nuhe mẹdelẹ dọ, whetẹnu wẹ lẹngbọvu lọ nọ yin hùhù, ṣigba kanbiọ tẹwẹ enẹ fọndote?

¹⁰ To nukọn mẹ, Ju delẹ lẹndọ e na biọ whenu susu nado hù lẹngbọvu he yin hinhẹnwa tẹmpli mẹ lẹpo. Enẹwutu, yé yise dọ “to whèjai awe lẹ ṣẹnṣẹn” he tin to Eksọdusi  12:6 mẹ lọ dlẹnalọdo vivọnu azán 14tọ Nisan tọn, yèdọ bẹsọn whenue owhè jẹ họyì ji (enẹ wẹ ogàn 12 whèmẹ tọn godo) jẹ whenue owhè yihọ to vivọnu azán lọ tọn. Ṣigba, eyin mọ wẹ e zẹẹmẹdo, whetẹnu wẹ olàn lọ na yin dùdù? Jonathan Klawans he yin mẹplọntọ wehọmẹ daho tọn doayi e go dọmọ: “Azán yọyọ de nọ bẹjẹeji po họyiyi owhè tọn po, enẹwutu avọ́sinsan lọ nọ yin bibasi to azán 14tọ, ṣigba bẹjẹeji Juwayi tọn po núdùdù lọ dùdù po nọ saba wá aimẹ to azán 15tọ, dile etlẹ yindọ ehe ma yin nùzindeji tlọlọ to owe Eksọdusi tọn mẹ.” Ewọ sọ wlan dọmọ: “Kandai Labi lẹ tọn . . . ma tlẹ dọ nude na mí gando lehe núdùdù Juwayi tọn lọ nọ yin dùdù do jẹnukọnna vasudo Tẹmpli lọ tọn” to owhe 70 W.M. go.—Wekun flinflin lẹ yin mítọn.

11. (a) Etẹ mẹ wẹ Jesu jugbọn to azán Juwayi tọn gbè to owhe 33 W.M.? (b) Naegbọn azán 15tọ Nisan owhe 33 W.M. do yin yiylọdọ Gbọjẹzan “daho de”? (Pọ́n  nudọnamẹ odò tọn.)

¹¹ Enẹwutu, mí tindo whẹwhinwhẹ́n nado kanse dọ, Azán tẹ ji wẹ hùnwhẹ Juwayi owhe 33 W.M. tọn yin bibasi te? To azán 13tọ Nisan tọn he jẹnukọnna azán Juwayi lọ tọn gbè, ‘to whenue kanlin juwayi tọn lọ na yin yíyí do sanvọ́,’ Klisti dọna Pita po Johanu po dọmọ: “Mì yì bo wleawuna juwayi lọ, na mí nido sọgan dù.” (Luku 22:7, 8) “Enẹgodo, . . . ojlẹ lọ sọ̀” na núdùdù Juwayi tọn dùdù, to họyiyi owhè tọn godo to azán 14tọ Nisan tọn, ehe yin jeudi whèjai. Jesu dù núdùdù enẹ po apọsteli etọn lẹ po, podọ enẹgodo e ze hùnwhẹ Tenu-Núdùdù Oklunọ tọn dai. (Luku 22:14, 15) To ozán enẹ mẹ, ewọ yin wiwle bo yin whẹdana. Jesu yin whiwhè do núgo whẹpo ogàn 12 whèmẹ tọn do hò to azán 14tọ Nisan tọn, podọ e kú to whèmẹ enẹ. (Joh. 19:14) Enẹwutu, ‘Klisti juwayi mítọn yin yíyí do sanvọ́’ to azán dopolọ ji he lẹngbọvu Juwayi tọn lọ yin hùhù te. (1 Kọl. 5:7; 11:23; Mat. 26:2) Dile azán Ju lẹ tọn enẹ to sisẹpọ vivọnu, Jesu yin dìdì whẹpo azán 15tọ Nisan tọn do bẹjẹeji. b—Lev. 23:5-7; Luku 23:54.

OFLIN DE HE TINDO ZẸẸMẸ NA WE

12, 13. Nawẹ ovi Ju lẹ tọn nọ tindo mahẹ to hùnwhẹ Juwayi tọn lọ mẹ gbọn?

¹² Ṣigba, mì gbọ mí ni lẹkọyi nujijọ he wá aimẹ to Egipti lọ ji. Mose dọ dọ omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ dona zindonukọn nado nọ basi hùnwhẹ Juwayi tọn, ehe na yin aṣẹdai de “kakadoi.” To Juwayi enẹ whenu to owhe dopodopo mẹ, ovi lẹ sọgan kanse mẹjitọ yetọn lẹ whẹwhinwhẹ́n he wutu yé do nọ basi hùnwhẹ lọ. (Hia Eksọdusi 12:24-27; Deut. 6:20-23) Gbọnmọ dali, Juwayi lọ na  tindo zẹẹmẹ taidi “oflin de” etlẹ yin na ovi lẹ.—Eks. 12:14.

¹³ Dile owhe lẹ to yìyì, otọ́ lẹ nọ to onú titengbe lẹ plọn visunnu yetọn lẹ gando Juwayi lọ go. Dopo wẹ yindọ Jehovah sọgan basi hihọ́na sinsẹ̀n-basitọ etọn lẹ. Ovi lẹ nọ plọn dọ ewọ ma yin yẹwhe dabla de poun. Omẹ nujọnu tọn de wẹ Jehovah, yèdọ Jiwheyẹwhe ogbẹ̀nọ he tindo ojlo to omẹ etọn lẹ mẹ bo nọ yinuwado ota yetọn mẹ. Ewọ do ehe hia to “whenuena e hò Egiptinu lẹ” bo basi hihọ́na viplọnji Islaelivi lẹ tọn. Ewọ pò viplọnji lẹ do ogbẹ̀.

14. Etẹwẹ mẹjitọ Klistiani lẹ sọgan plọn ovi yetọn lẹ sọn hùnwhẹ Juwayi tọn lọ mẹ?

 ¹⁴ Mẹjitọ Klistiani lẹ ma nọ basi zẹẹmẹ hùnwhẹ Juwayi tọn na visunnu po viyọnnu yetọn lẹ po to owhe lẹpo mẹ. Ṣigba, be hiẹ nọ plọn nudopolọ ovi towe lẹ, dọ Jiwheyẹwhe nọ basi hihọ́na omẹ etọn lẹ ya? Be hiẹ nọ dohia yé dọ emi tindo nujikudo mlẹnmlẹn dọ Jehovah gbẹ́ yin Hihọ́-basinamẹtọ nujọnu tọn na omẹ etọn lẹ ya? (Ps. 27:11; Isa. 12:2) Podọ be hiẹ nọ wàmọ gbọn hodọdopọ ayajẹ tọn de tintindo hẹ ovi towe lẹ dali, bọ e ma yin to aliho mọmọ tọn mẹ ya? Dovivẹnu nado yí nuplọnmẹ enẹ do gọalọna whẹndo towe nado whẹ́n to gbigbọ-liho.

15, 16. Etẹwẹ mí sọgan plọn gando Jehovah go sọn hùnwhẹ Juwayi tọn po Eksọdusi weta 12-15 po mẹ?

¹⁵ E ma yin nugopipe Jehovah tọn nado basi hihọ́na omẹ etọn lẹ kẹdẹ wẹ mí sọgan plọn sọn hùnwhẹ Juwayi tọn lọ mẹ gba. Ewọ sọ whlẹn yé, bo ‘hẹn yé tọ́n sọn Egipti.’ Lẹnnupọndo nuhe enẹ bẹhẹn ji. Yé yin anadena gbọn dòtin aslọ tọn po miyọ́n po tọn dali. Yé zinzọnlin gbọn aigba klo ji to whenue osin Ohù Vẹẹ tọn nọte taidi adó to adusi mẹ podọ to amiyọn mẹ na yé. To whenue yé jẹ agé awuyẹyẹ afọyẹyẹ, yé mọ bọ osin enẹlẹ họ́ ṣinyọ́n awhànpa Egiptinu lẹ tọn ji. Enẹgodo, Islaelivi he yin whinwhlẹngán lọ lẹ jihàn dọmọ: “Yẹn na jihàn hlan OKLUNỌ . . . Osọ́ po hihẹtọ etọn po wẹ e takitina do ohù mẹ. OKLUNỌ wẹ huhlọn po ohàn ṣie po, ewọ sọ lẹzun whlẹngán ṣie.”—Eks. 13:14, 21, 22; 15:1, 2; Ps. 136:11-15.

¹⁶ Eyin hiẹ tindo ovi lẹ, be hiẹ to alọgọna yé nado dejido Jehovah go taidi Mẹwhlẹngántọ de ya? Be yé sọgan mọ jidide enẹ to nuyiwa towe mẹ, to hodidọ towe mẹ, podọ to nudide towe lẹ mẹ ya? Na nugbo tọn, hiẹ sọgan basi tito nado gbadopọnna Eksọdusi weta 12-15 to sinsẹ̀n-bibasi whẹndo tọn whenu bo zinnudo lehe Jehovah whlẹn omẹ etọn lẹ do ji. To ojlẹ devo lẹ mẹ, hiẹ sọgan dọhodo nuplọnmẹ enẹ ji to whenue mì to dogbapọnna Owalọ lẹ 7:30-36 kavi Daniẹli 3:16-18, 26-28. Na nugbo tọn, yọpọvu po mẹho po dona tindo jide dọ Jehovah wẹ yin Mẹwhlẹngántọ, e ma yin to hohowhenu kẹdẹ gba. Ewọ na whlẹn mí to sọgodo dile e whlẹn omẹ etọn lẹ to azán Mose tọn gbè do.—Hia 1 Tẹsalonikanu lẹ 1:9, 10.

NUJIJỌ HE MÍ DONA NỌ FLIN

17, 18. Eyin mí lẹnnupọndo lehe ohùn yin yiyizan to Juwayi tintan whenu do ji, etẹwẹ enẹ dona flin mí?

¹⁷ Klistiani nugbo lẹ ma nọ basi hùnwhẹ  Juwayi tọn. Osẹ́n Mose tọn wẹ biọ dọ hùnwhẹ enẹ ni nọ yin bibasi, podọ mí ma tin to Osẹ́n enẹ glọ. (Lom. 10:4; Kọl. 2:13-16) Kakatimọ, mí nọ basi hùnwhẹ devo, enẹ wẹ Oflin okú Visunnu Jiwheyẹwhe tọn. Etomọṣo, mí sọgan plọn nususu sọn nuhe nọ yin wiwà to hùnwhẹ Juwayi tọn whenu lẹ mẹ, ehe yin zizedai to Egipti.

¹⁸ Ohùn lẹngbọvu lọ tọn he Islaelivi lẹ mimí do dòtin ohọ̀n yetọn tọn go podọ do aga ohọ̀n ohọ̀ yetọn tọn go wẹ zọ́n bọ viplọnji yetọn lẹ do yin whinwhlẹngán. To egbehe, mí ma nọ yí kanlin lẹ do sanvọ́ na Jiwheyẹwhe to azán hùnwhẹ Juwayi tọn gbè kavi to azán devo depope ji. Ṣigba, ohùn avọ́sinsan devo tọn sọ họakuẹ hugan enẹ, bo sọgan whlẹn gbẹtọ gán kakadoi. Apọsteli Paulu basi zẹẹmẹ dọ ohùn Jesu tọn he yin ‘húnhúnhún’ wẹ hẹn ẹn yọnbasi na Klistiani yiamisisadode lẹ nado nọgbẹ̀ kakadoi to olọn mẹ. Yewlẹ wẹ “agun plọnji lọ tọn, yinkọ mẹhe tọn ko yin kinkandai to olọn mẹ lẹ.” (Heb. 12:23, 24) Ohùn enẹ dopolọ wẹ hẹn ẹn yọnbasi na lẹngbọ devo lẹ nado tindo todido gbẹninọ kakadoi to aigba ji tọn. Mímẹpo wẹ dona nọ flinnu míde gando opagbe ehe go dọmọ: “Gbọn mẹhe gblamẹ míwlẹ mọ tundote yí gbọn ofligọ he omẹ enẹ yí ohùn etọn do basi lọ gblamẹ, mọwẹ, yèdọ jona sẹ́nmẹjijẹ mítọn lẹ tọn, sọgbe hẹ nukundagbe majẹhẹ susugege etọn tọn.”—Efe. 1:7.

19. Nawẹ aliho he mẹ Ju lẹ nọ yinuwa hẹ lẹngbọvu Juwayi tọn te sọgan hẹn jidide mítọn lodo to dọdai lẹ mẹ gbọn?

¹⁹ To whenue lẹngbọvu lọ yin hùhù na núdùdù Juwayi tọn, Islaelivi lẹ ma dona wẹ́n ohú etọn depope. (Eks. 12:46; Sọh. 9:11, 12) Etẹwẹ dogbọn “Lẹngbọvu Jiwheyẹwhe tọn” he ze ogbẹ̀ etọn jo taidi ofligọ lọ dali? (Joh. 1:29) Ewọ yin whiwhè do núgo bọ danuwatọ dopo yin whiwhè do núgo to adusi etọn mẹ podọ awetọ to amiyọn etọn mẹ. Ju lẹ biọ to Pilati si nado wẹ́n ohú sunnu he yin whiwhè do núgo lọ lẹ tọn. Enẹ na zọ́n bọ yé na yawu kú bo ma na yin jijodo yatin lọ lẹ ji kakajẹ azán 15tọ Nisan tọn gbè, ehe yin Gbọjẹzan awe to pọmẹ de. Awhànfuntọ lẹ wẹ́n afọ danuwatọ awe he yin whiwhè lọ lẹ tọn, “ṣigba to whenue yé wá Jesu dè bo mọdọ e ko kú, yé ma wẹ́n afọ etọn lẹ.” (Joh. 19:31-34) Enẹ sọgbe hẹ nuhe nọ yin wiwà na lẹngbọvu Juwayi tọn lọ, enẹwutu lẹngbọvu ehe to linlẹn de mẹ yin “oyẹ̀” nuhe wá jọ to azán 14tọ Nisan owhe 33 W.M. (Heb. 10:1) Humọ, aliho he mẹ nujijọ lọ lẹ wá aimẹ te yin hẹndi nuhe yin didọ to Psalm 34:20 mẹ tọn, ehe dona hẹn mí tindo jidide dolido to dọdai lẹ mẹ.

20. Vogbingbọn ayidego tọn tẹwẹ tin to Juwayi po Tenu-Núdùdù Oklunọ tọn po ṣẹnṣẹn?

²⁰ Ṣigba, vogbingbọn delẹ tin to hùnwhẹ Juwayi tọn po Tenu-Núdùdù Oklunọ tọn po ṣẹnṣẹn. Vogbingbọn ehelẹ dohia dọ hùnwhẹ Juwayi tọn he Ju lẹ nọ basi ma yin nudopolọ po hùnwhẹ Oflin tọn he Klisti dọna hodotọ etọn lẹ nado nọ basi po gba. To Egipti, Islaelivi lẹ dù olàn lẹngbọvu lọ tọn ṣigba yé ma nù ohùn etọn. Enẹ gbọnvona nuhe Jesu degbena devi etọn lẹ nado nọ wà. E dọ dọ mẹhe na dugán “to ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn mẹ” lẹ dona nọ dù akla lọ bosọ nọ nù ovẹn lọ, ehe yin yẹhiadonu agbasa emitọn po ohùn emitọn po tọn. Mí na gbadopọnna ehe yinukọn dogọ to hosọ he bọdego mẹ.—Malku 14:22-25.

21. Naegbọn e do yin alenu nado plọnnu gando Juwayi go?

²¹ Etomọṣo, ayihaawe ma tin dọ Juwayi yin nujijọ ayidego tọn de to whenuho omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn mẹ, podọ e bẹ nuplọnmẹ susu hẹn na dopodopo mítọn. Enẹwutu, to whenuena e yindọ Ju lẹ wẹ Juwayi yin ‘oflin de na,’ bọ e ma yin na Klistiani lẹ, míwlẹ dona plọnnu gandego bosọ hẹn nuplọnmẹ họakuẹ he e bẹhẹn lẹ do ayiha mẹ, bo nọ pọ́n yé hlan taidi apadewhe ‘Owe-wiwe lẹpo he yin gbigbọdo sọn Jiwheyẹwhe dè’ tọn.—2 Tim. 3:16.

[Nudọnamẹ odò tọn lẹ]

[Kanbiọ hukan lẹ tọn]

[Apotin to weda 19]

 WHETẸNU TO AZÁN LỌ GBÈ?

Juvi he nọ basi zẹẹmẹ do Biblu ji Marcus Kalisch (he nọgbẹ̀ sọn 1828 jẹ 1885) wlan dọmọ: “Nudopolọ wẹ Ebn Ezra [labi Espagne-nu he diyin bo nọgbẹ̀ sọn 1092 jẹ 1167] lọsu dọ dọmọ: ‘Mí tindo whèjai awe; tintan, to whenue owhè yihọ . . . podọ awetọ, to whenue hinhọ́n owhè tọn yì sọn aslọ mẹ; podọ nudi gànhiho dopo po nukunwhiwhe 20 po wẹ tin to awe lọ lẹ ṣẹnṣẹn;’ podọ zẹẹmẹ he sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe ehe wẹ sinsẹ̀n klandovo Karaïtes po Samalianu lẹ po tọn lọsu kẹalọyi podọ mẹsusu wẹ nọ yí i zan.” Linlẹn lọ dọ lẹngbọvu lọ nọ yin hùhù to bẹjẹeji azán Nisan 14tọ tọn sọgbe hẹ anademẹ he yin nina Islaelivi lẹ to Deutelonomi 16:6 mẹ dọ, yé dona sanvọ́ “juwayi lọ” tọn “to whèjai, to odò yìyì owhè tọn ji, to osaa he mì jẹgbonu sọn Egipti mẹ wá lọ ji.”—Eks. 30:8; Sọh. 9:3-5, 11.

[Yẹdide to weda 20]

Etẹwẹ a sọgan plọn ovi towe lẹ sọn hùnwhẹ Juwayi tọn mẹ? (Pọ́n  hukan 14)