WETA 14
“Mí Ko Wá Gbèta Dopo Kọ̀n”
Lehe hagbẹ anademẹtọ lọ wá gbèta dopo kọ̀n do podọ lehe enẹ yinuwado agun lẹ ji do
Sinai do Owalọ lẹ 15:13-35 ji
1, 2. (a) Kanbiọ titengbe tẹlẹ ji wẹ hagbẹ anademẹtọ agun Klistiani owhe kanweko tintan whenu tọn dona lẹnnupọndo? (b) Etẹwẹ gọalọna mẹmẹsunnu enẹlẹ nado wá tadona he sọgbe kọ̀n?
MẸLẸPO wẹ to otó ji. Apọsteli lẹ po mẹho he pli to Jelusalẹm lẹ po pọ́n yedelẹ bo mọdọ nudide de dona yin bibasi. Whẹho adàgbigbo tọn lọ ko fọ́n kanbiọ titengbe delẹ dote. Be Klistiani lẹ tin to Osẹ́n Mose tọn glọ wẹ? Be vogbingbọn dona tin to Klistiani Juvi lẹ po Kosi he yin Klistiani lẹ po ṣẹnṣẹn wẹ ya?
2 Sunnu he to nukọntọ yin lọ lẹ ko lẹnnupọndo kunnudenu susu ji. Yé ko gbadopọnna Ohó dọdai Jiwheyẹwhe tọn po kunnudenu jọnun he dohia dọ Jehovah to didona agun lọ po lẹ. Yé ko dọ nuhe yé lẹn do whẹho lọ ji lẹpo. Kunnudenu he yé tindo lẹ ko pé nado basi nudide do whẹho he to aimẹ lọ ji. E họnwun dọ gbigbọ Jehovah tọn to anadena yé. Ṣigba be yé na hodo anademẹ enẹ ya?
3. Nawẹ mí sọgan mọaleyi sọn dogbigbapọnna kandai he tin to Owalọ lẹ weta 15 mẹ gbọn?
3 E na biọ yise po adọgbigbo po nado kẹalọyi anademẹ gbigbọ wiwe tọn to whẹho ehe mẹ. Nudide yetọn sọgan zọ́n bọ nukọntọ sinsẹ̀n Ju tọn lẹ na gbẹwanna yé dogọ. Podọ to agun lọ lọsu mẹ, mẹhe ko magbe nado hẹn omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ nado tẹdo Osẹ́n Mose tọn go lẹ na diọnukunsọ yé. Etẹwẹ hagbẹ anademẹtọ lọ na wà? Mì gbọ mí ni pọ́n. Dile mí to dogbapọnna kandai ehe, mí na mọ apajlẹ he sunnu ehelẹ zedai bọ Hagbẹ Anademẹtọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn nọ hodo to egbehe. Taidi Klistiani, mílọsu dona hodo apajlẹ ehe eyin mí pannukọn nudide lẹ kavi pehẹ avùnnukundiọsọmẹnu lẹ to gbẹzan mítọn mẹ.
“Ohó Yẹwhegán lẹ Tọn Sọgbe” (Owalọ lẹ 15:13-21)
4, 5. Adà Owe-wiwe Heblu tọn tẹ ji wẹ Jakọbu tá hinhọ́n do to hodidọ etọn mẹ?
4 Devi Jakọbu, he yin onọ̀ dopolọ-vi hẹ Jesu yihó. a E taidi dọ ewọ wẹ yin azinponọ aisinsin lọ tọn to ojlẹ ehe mẹ. Hodidọ etọn do gbèta he kọ̀n pipli lọ jlo na wá hia. Jakọbu dọna mẹhe pli lọ lẹ dọmọ: “Simeọni ko basi zẹẹmẹ hezeheze gando lehe Jiwheyẹwhe to tintan whenu lẹ́ ayidonugo etọn hlan akọta lẹ nado de gbẹtọ lẹ sọn yé mẹ na oyín etọn do go. Podọ ohó Yẹwhegán lẹ tọn sọgbe hẹ ehe.”—Owalọ 15:14, 15.
5 Vlavo nuhe Simeọni, kavi Simọni Pita dọ lẹ, gọna kunnudenu he Balnaba po Pita po na wẹ na ko flinnu Jakọbu gando adà Owe-wiwe tọn he tá hinhọ́n do whẹho lọ ji go. (Joh. 14:26) To whenue Jakọbu dọ dọ “ohó Yẹwhegán lẹ tọn sọgbe” godo, e yihodọ sọn Amọsi 9:11, 12 mẹ. Owe Amọsi tọn ehe yin dopo to Owe-wiwe Heblu tọn he nọ saba yin yiylọdọ “Yẹwhegán lẹ” mẹ. (Mat. 22:40; Owalọ 15:16-18) Hiẹ na doayi e go dọ ohó he Jakọbu dọ sọn owe Amọsi tọn mẹ lẹ gbọnvo yẹẹ de na nuhe mí mọ to owe Amọsi tọn mẹ to egbehe. E yọnbasi dọ Jakọbu na ko yihodọ sọn Septante mẹ, yèdọ lẹdogbedevomẹ Owe-wiwe Heblu tọn lẹ tọn to Glẹkigbe mẹ.
6. Nawẹ Owe-wiwe tá hinhọ́n do whẹho lọ ji gbọn?
6 Gbọn yẹwhegán Amọsi gblamẹ, Jehovah dọ dọdai dọ ojlẹ lọ na wá bọ Ewọ na ze “gòhọ Davidi tọn” ṣite—ehe tindo kanṣiṣa hẹ Ahọluduta Mẹsia tọn didoai. (Ezek. 21:26, 27) Be Jehovah nasọ yinuwa hẹ akọta Ju lẹ tọn kẹdẹ whladopo dogọ wẹ ya? Lala. Dọdai lọ yidogọ dọ “gbẹtọ akọta lẹpo tọn” na yin bibẹpli bo na “nọ yin yiylọ gbọn oyín [Jiwheyẹwhe tọn] dali.” Flindọ Pita ṣẹṣẹ dohia dọ Jiwheyẹwhe ma “do vogbingbọn depope hia to míwlẹ [Klistiani Juvi lẹ] po yé [Kosi he yin Klistiani lẹ] po ṣẹnṣẹn, ṣigba e lẹ̀ ahun yetọn wé gbọn yise yetọn dali.” (Owalọ 15:9) To hogbe devo mẹ, ojlo Jiwheyẹwhe tọn wẹ yindọ Ju lẹ po Kosi lẹ po ni yin hinhẹn biọ Ahọluduta lọ mẹ taidi gudutọ lẹ. (Lom. 8:17; Efe. 2:17-19) Dọdai Owe-wiwe tọn lẹ ma dohia to fidepope dọ Kosi he lẹzun Klistiani lẹ dona gboadà kavi lẹzun Juvi whẹpo do dugu Ahọluduta lọ tọn gba.
7, 8. (a) Ayinamẹ tẹwẹ Jakọbu na? (b) Nawẹ hiẹ mọnukunnujẹ nuhe Jakọbu dọ lẹ mẹ gbọn?
7 Kunnudenu Owe-wiwe tọn mọnkọtọn lẹ po nuhe Jakọbu sè sọn onù mẹdevo lẹ tọn mẹ po whàn ẹn nado na ayinamẹ dọmọ: “Enẹwutu, nudide ṣie wẹ yindọ mí ni ma dotukla omẹ akọta lẹ tọn he to lilẹhlan Jiwheyẹwhe dè lẹ blo, ṣigba nado kanwehlan yé nado nọla na nuhe yin hinhẹnflu gbọn boṣiọ lẹ dali lẹ, na fẹnnuwiwa zanhẹmẹ tọn, na nuhe yin kọslona hù lẹ podọ na ohùn. Na sọn ojlẹ hohowhenu tọn lẹ mẹ wẹ kandai Mose tọn lẹ ko tindo mẹhe to yẹwheho yetọn dọ to tòdaho de mẹ jẹ tòdaho de mẹ, na kandai etọn lẹ nọ yin hihia daga to sinagọgu lẹ mẹ to gbọjẹzan dopodopo gbè.”—Owalọ 15:19-21.
8 Whenue Jakọbu dọ dọ “enẹwutu, nudide ṣie wẹ,” be e to aṣẹpana mẹmẹsunnu he pò lẹ bo to nudide basi do otẹn yetọn mẹ, vlavo na ewọ yin azinponọ aisinsin lọ tọn wutu wẹ ya? Paali! Hogbe Glẹkigbe ton he yin lilẹdo “nudide ṣie wẹ” sọgan sọ zẹẹmẹdo “linlẹn ṣie wẹ yindọ” kavi “nuhe n’lẹn wẹ.” Jakọbu ma to tintẹnpọn nado paṣẹna pipli lọ, kakatimọ, ayinamẹ nuhe sọgan yin wiwà tọn na wẹ e te sọgbe hẹ kunnudenu he ko yin nina lẹ po nuhe Owe-wiwe dọ do whẹho lọ ji lẹ po.
9. Ale tẹlẹ wẹ ayinamẹ Jakọbu tọn bẹhẹn?
9 Be ayinamẹ Jakọbu tọn sọgbe ya? Gbau, na apọsteli lẹ po mẹho lẹ po wá kẹalọyi i to godo mẹ. Ale tẹlẹ wẹ e bẹhẹn? Tintan whẹ́, ayinamẹ lọ ma na “dotukla” Kosi he lẹzun Klistiani lẹ gbọn hinhẹn yé gánnugánnu nado setonuna nubiọtomẹsi Osẹ́n Mose tọn lẹ dali gba. (Owalọ 15:19) Awetọ, nudide lọ na do sisi hia ayihadawhẹnamẹnu Klistiani Juvi he ko nọ dotoaina “kandai Mose tọn” sọn whenu dindẹn lẹ “na kandai etọn lẹ nọ yin hihia daga to sinagọgu lẹ mẹ to gbọjẹzan dopodopo gbè.” b (Owalọ 15:21) Ayihaawe ma tin dọ ayinamẹ he yin nina lọ na hẹn kanṣiṣa he tin to Klistiani Juvi lẹ po Kosi he lẹzun Klistiani lẹ po ṣẹnṣẹn lodo. Hú popolẹpo, ayinamẹ ehe na hẹn homẹ Jehovah Jiwheyẹwhe tọn hùn, na e tin to kọndopọ mẹ hẹ lẹndai etọn. Aliho dagbe nankọ die nado didẹ nuhahun he ze pọninọ po jijọho agun Klistiani tọn blebu po do owù mẹ! Podọ apajlẹ dagbe de wẹ ehe yin na agun Klistiani tọn to egbehe.
Albert Schroeder to hodọ to plidopọ akọjọpli tọn de ji to 1998
10. Nawẹ Hagbẹ Anademẹtọ egbezangbe tọn nọ hodo apajlẹ hagbẹ anademẹtọ owhe kanweko tintan whenu tọn gbọn?
10 Dile e yin nùdego to weta he wayi mẹ do, Hagbẹ Anademẹtọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn to egbehe nọ hodo apajlẹ hagbẹ anademẹtọ owhe kanweko tintan whenu tọn bo nọ ganjẹ Jehovah, Nupojipetọ Wẹkẹ lọ tọn, po Jesu Klisti he yin Ota agun lọ tọn po go nado deanana yé to whẹho lẹpo mẹ. c (1 Kọl. 11:3) Nawẹ ehe nọ yin wiwà gbọn? Albert D. Schroeder, he yin dopo to Hagbẹ Anademẹtọ lọ mẹ sọn 1974 kakajẹ whenue e dotana gbẹzan aigba ji tọn etọn to mars 2006, basi zẹẹmẹ dọmọ: “Hagbẹ Anademẹtọ lọ nọ pli to mercredi lẹpo, bo nọ bẹ opli yetọn jẹeji po odẹ̀ po nado biọ anademẹ gbigbọ Jehovah tọn. Vivẹnu vonọtaun nọ yin dido nado mọdọ whẹho he yin nukunpedego lẹpo po nudide he yin bibasi lẹpo po tin to kọndopọ mẹ hẹ Ohó Jiwheyẹwhe tọn, Biblu.” Mọdopolọ, Milton G. Henschel, he yin dopo to Hagbẹ Anademẹtọ lọ mẹ na ojlẹ dindẹn bo dotana gbẹzan aigba ji tọn etọn to mars 2003, kàn kanbiọ titengbe de sè gbedewema-yitọ klasi 101tọ Wehọmẹ Biblu Pinplọn Watchtower Giliadi tọn lẹ dọmọ: “Be titobasinanu devo tin to aigba ji he nukọntọ etọn lẹ nọ gbadopọnna Biblu he yin Ohó Jiwheyẹwhe tọn whẹpo do basi nudide titengbe lẹ ya?” Gblọndo lọ họnwun.
Yé “Do Sunnu Dide lẹ Hlan” (Owalọ lẹ 15:22-29)
11. Nawẹ nudide hagbẹ anademẹtọ lọ tọn yin didọna agun lẹ gbọn?
11 Hagbẹ anademẹtọ he tin to Jelusalẹm ko wá gbèta dopo kọ̀n do whẹho adàgbigbo tọn ji. Ṣigba, na mẹmẹsunnu lẹ nido kọngbedopọ hẹ nudide enẹ, e dona yin didọna yé to aliho mẹjlọdote tọn he họnwun ganji mẹ. Aliho tẹwẹ yọ́n hugan nado wà ehe? Kandai lọ dọmọ: “Apọsteli lẹ po mẹho lẹ po gọna agun lọ pete basi nudide nado do sunnu dide lẹ hlan sọn yé mẹ yì Antioku to pọmẹ hẹ Paulu po Balnaba po; mẹhe yé dohlan lẹ wẹ Juda he sọ nọ yin Balsaba po Sila po, yèdọ sunnu nukundeji lẹ to mẹmẹsunnu lẹ ṣẹnṣẹn.” Gbọnvona enẹ, wekanhlanmẹ de yin awuwlena bo yin didohlan gbọn sunnu ehelẹ ji na e nido sọgan yin hihia na agun he tin to Antioku, Silia, po Silisia po lẹpo.—Owalọ 15:22-26.
12, 13. Ale tẹwẹ wá sọn (a) Juda po Sila po didohlan mẹ? (b) wekanhlanmẹ hagbẹ anademẹtọ lọ tọn he agun lẹ mọyi mẹ?
12 Taidi “sunnu nukundeji lẹ to mẹmẹsunnu lẹ ṣẹnṣẹn,” Juda po Sila po pegan mlẹnmlẹn nado yinuwa taidi afọzedaitọ hagbẹ anademẹtọ lọ tọn. Nugbo lọ dọ sunnu ẹnẹ yin didohlan na dohia dọ owẹ̀n he yé hẹnwa ma yin gblọndo kanbiọ yetọn tọn gando whẹho adàgbigbo tọn go poun gba, ṣigba e sọ yin anademẹ yọyọ de sọn hagbẹ anademẹtọ lọ dè. Eyin “sunnu dide” ehelẹ tin to mẹmẹsunnu lẹ ṣẹnṣẹn, e na hẹn ẹn yọnbasi na Klistiani Juvi he tin to Jelusalẹm lẹ po Kosi he lẹzun Klistiani bo tin to agun voovo mẹ lẹ po nado hẹn pọninọ go. Tito dagbe he gọ́ na nuyọnẹn nankọ die! Matin ayihaawe, e yidogọna jijọho po pọninọ he tin to omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ ṣẹnṣẹn po.
13 Wekanhlanmẹ lọ bẹ anademẹ he họnwun hẹn na Kosi he lẹzun Klistiani lẹ gando whẹho adàgbigbo tọn go gọna nuhe yé dona wà nado sọgan mọ nukundagbe po dona Jehovah tọn po yí. Nuagokun tangan wekanhlanmẹ lọ tọn dọmọ: “Gbigbọ wiwe po mílọsu po mọdọ e yọ́n ma nado vọ́ doagban pinpẹn na mì, adavo nuhe yin dandan tọn ehelẹ nado nọla na nuhe yin yíyí do sanvọ́ hlan boṣiọ lẹ, na ohùn, na nuhe yin kọslona hù lẹ podọ na fẹnnuwiwa zanhẹmẹ tọn. Eyin mì yí sọwhiwhe do whlá mìde sọn onú ehelẹ mẹ, mì na nọ jijọho mẹ. Mì nọ dagbe!”—Owalọ 15:28, 29.
14. Etẹwẹ hẹn ẹn yọnbasi na omẹ Jehovah tọn lẹ nado hẹn pọninọ go to aihọn kinklan tọn ehe mẹ?
14 To egbehe, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ he hugan 8 000 000 bo tin to agun 100 000 linlán mẹ lẹdo aihọn pé wẹ tindo nuyise dopolọ lẹ bosọ nọ yinuwa to kọndopọ mẹ. Nawẹ pọninọ ehe yọnbasi gbọn, titengbe eyin mí lẹnnupọndo hunyanhunyan po kinklan he fọ́n bo to agayi to aihọn egbehe tọn mẹ lẹ po ji? Onú titengbe he nọ hẹn pọninọ mítọn yọnbasi wẹ anademẹ tlọlọ he họnwun he Jesu Klisti, Ota agun lọ tọn, nọ na mí gbọn “afanumẹ nugbonọ podọ nuyọnẹntọ lọ,” yèdọ Hagbẹ Anademẹtọ lọ gblamẹ lẹ. (Mat. 24:45-47) Pọninọ sọ nọ yọnbasi, na mẹmẹsunnu lẹpo lẹdo aihọn pé nọ kọngbedopọ hẹ anademẹ Hagbẹ Anademẹtọ lọ tọn sọn ojlo mẹ.
“Yé Jaya Na Tulinamẹ lọ Wutu” (Owalọ lẹ 15:30-35)
15, 16. Etẹwẹ yin kọdetọn whẹho adàgbigbo tọn lọ tọn, podọ etẹlẹ wẹ hẹn ehe yọnbasi?
15 Kandai owe Owalọ lẹ tọn zindonukọn dọ to whenue mẹmẹsunnu he yin didohlan sọn Jelusalẹm lẹ jẹ Antioku, yé “pli mẹhe to pipli lọ mẹ lẹpo bo ze wekanhlanmẹ lọ na yé.” Nukun tẹwẹ mẹmẹsunnu he tin to finẹ lẹ yí do pọ́n anademẹ he wá sọn hagbẹ anademẹtọ lọ dè? “To whenue yé hia [wekanhlanmẹ lọ], yé jaya na tulinamẹ lọ wutu.” (Owalọ 15:30, 31) Humọ, Juda po Sila po “yí togunmẹho susu do na tuli mẹmẹsunnu lẹ bo hẹn yé lodo.” Linlẹn enẹ mẹ wẹ sunnu awe lọ lẹ yin yiylọdọ “yẹwhegán lẹ” te, kẹdẹdile Balnaba, Paulu, po mẹdevo lẹ po yin yiylọdọ yẹwhegán do—yèdọ hogbe de he nọ dlẹnalọdo mẹhe nọ hẹn ojlo Jiwheyẹwhe tọn zun yinyọnẹn lẹ.—Owalọ 13:1; 15:32; Eks. 7:1, 2.
16 E họnwun dọ Jehovah dona nuhe yin wiwà lẹpo nado didẹ nuhahun he fọndote lọ. Nawẹ ehe yọnbasi gbọn? Matin ayihaawe, ehe yọnbasi, na nudide he hagbẹ anademẹtọ lọ basi lẹ họnwun bo wá do gànmẹ, bosọ yin zize sinai do Ohó Jiwheyẹwhe tọn po anademẹ gbigbọ wiwe tọn po ji wutu. To yidogọ mẹ, aliho owanyi tọn he mẹ nudide lọ lẹ yin didọna agun lẹ te sọ gọalọ ga.
17. Apajlẹ mẹnu lẹ tọn wẹ nugopọntọ lẹdo tọn lẹ nọ hodo to egbehe, podọ gbọnna?
17 Mọdopolọ to egbehe, Hagbẹ Anademẹtọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn nọ na anademẹ he wá do gànmẹ mẹmẹsunnu lẹpo lẹdo aihọn pé. Nudide he yé basi lẹ nọ yin didọ hlan agun lẹ tlọlọ to aliho he họnwun mẹ. Dlapọn nugopọntọ lẹdo tọn lẹ tọn yin dopo to aliho he mẹ ehe nọ yin wiwà te lẹ mẹ. Mẹmẹsunnu he yí yede do sanvọ́ ehelẹ nọ yì sọn agun de mẹ jẹ devo mẹ nado na anademẹ he họnwun po tulinamẹ zohunhun tọn lẹ po. Taidi Paulu po Balnaba po, yé nọ yí whenu susu zan to lizọnyizọn lọ mẹ, “bo [nọ] to mẹplọn bosọ [nọ] to wẹndagbe ohó Jehovah tọn lá to pọmẹ hẹ mẹdevo lẹ.” (Owalọ 15:35) Podọ taidi Juda po Sila po, yé nọ “yí togunmẹho susu” do na tuli mẹmẹsunnu lẹ bo nọ hẹn yé lodo.
18. Etẹwẹ sọgan hẹn omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ deji dọ yé na to dona Jehovah tọn mọyi zọnmii?
18 Agun lẹ lo? Etẹwẹ na gọalọna agun lẹ lẹdo aihọn pé nado to vivi jijọho po pọninọ po tọn dù zọnmii to aihọn kinklan tọn ehe mẹ? Flindọ, devi Jakọbu wá wlan to godo mẹ dọmọ: “Jẹnukọn whẹ́, nuyọnẹn he wá sọn aga wé-ṣeke, enẹgodo e nọ dín jijọho, e yin lẹnpọn dagbenọ, e nọ wleawufo nado setonu . . . Humọ, okún sinsẹ́n dodowiwa tọn nọ yin dido to jijọho mẹ to mẹhe nọ dín jijọho lẹ ṣẹnṣẹn.” (Jak. 3:17, 18) Mí ma yọnẹn taun eyin opli he yin bibasi to Jelusalẹm lọ wẹ Jakọbu tindo to ayiha mẹ do zan hogbe ehelẹ. Ṣigba sọn nuhe mí ko gbadopọnna to kandai he tin to Owalọ lẹ weta 15 mẹ, e họnwun dọ mí ma sọgan mọ dona Jehovah tọn eyin pọninọ po gbekọndopọ po ma tin.
19, 20. (a) Etẹwẹ dohia dọ jijọho po pọninọ po tin to agun Antioku tọn mẹ? (b) Etẹwẹ Paulu po Balnaba po wá penugo nado wà?
19 E họnwun todin dọ jijọho po pọninọ po tin to agun Antioku tọn mẹ. Kakati nado to nudọn hẹ mẹmẹsunnu he wá sọn Jelusalẹm lọ lẹ, mẹmẹsunnu Antioku tọn lẹ yọ́n pinpẹn dlapọn Juda po Sila po tọn taun. Kandai lọ dọmọ: “To whenue yé ko nọ finẹ na ojlẹ de godo, mẹmẹsunnu lọ lẹ do yé hlan to jijọho mẹ yì mẹhe ko do yé hlan lẹ dè” to Jelusalẹm. d (Owalọ 15:33) Mí sọgan deji dọ mẹmẹsunnu he to Jelusalẹm lẹ jaya ga to whenue sunnu awe lọ lẹ dogbè na yé. Na nukundagbe majẹhẹ Jehovah tọn wutu, yé hẹn azọ́ndenamẹ yetọn di po ayajẹ po!
20 To whenuena e yindọ Paulu po Balnaba po gbẹ́ pò to Antioku, yé sọgan dovivẹnu nujọnu tọn bo yí zohunhun do yin nukọntọ to azọ́n wẹndagbe-jijlá tọn lọ mẹ, kẹdẹdile nugopọntọ lẹdo tọn lẹ nọ wà do to egbehe eyin yé dla agun lẹ pọ́n. (Owalọ 13:2, 3) Lehe tito ehe yin dona de na omẹ Jehovah tọn lẹ do sọ! Ṣigba, nawẹ Jehovah yí wẹndagbe-jlatọ zohunhunnọ awe ehelẹ zan yinukọn dogọ bosọ dona yé gbọn? Mí na gbadopọnna ehe to weta he bọdego mẹ.
Mí nọ mọaleyi sọn awuwledainanu gbigbọmẹ tọn he yin hinhẹn tin-to-aimẹ gbọn Hagbẹ Anademẹtọ lọ po afọzedaitọ etọn lẹ po dali mẹ
a Pọ́n apotin lọ “ Jakọbu—‘Nọvisunnu Oklunọ Tọn.’”
b Nuyọnẹnnu wẹ e yin dọ Jakọbu dlẹnalọdo owe he Mose kàn lẹ. Owe ehelẹ bẹ Osẹ́n Mose tọn, kandai nuyiwa Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn, po nuhe E jlo dọ omẹ etọn lẹ ni wà whẹpo Osẹ́n lọ do yin didoai lẹ po hẹn. Di apajlẹ, mí sọgan mọ nukun he Jiwheyẹwhe nọ yí do pọ́n ohùn, ayọdide, po boṣiọ-sinsẹ̀n po hezeheze to owe Jenẹsisi tọn mẹ. (Jen. 9:3, 4; 20:2-9; 35:2, 4) Gbọnmọ dali, Jehovah do nunọwhinnusẹ́n voovo he yọ́n-na-yizan na gbẹtọvi lẹpo hia, vlavo yé yin Ju kavi Kosi.
c Pọ́n apotin lọ “ Lehe Hagbẹ Anademẹtọ lọ Yin Tito-Basina to Egbehe Do.”
d To wefọ 34tọ mẹ, lẹdogbedevomẹ Biblu tọn delẹ yidogọ dọ Sila basi dide nado gbọṣi Antioku. (King James Version) Ṣigba e taidi dọ godo mẹ wẹ linlẹn ehelẹ wá yin yiyidogọ te.
