Maalamon Bala nga Magpuhunan sa “Stock Market”?

“Madamo nga tawo ang nagapuhunan karon sa stock market.”—Newsweek, Hulyo 5, 1999.

ANG duog diin ginahimo ang kinaandan nga mga transaksion sa stock exchange daw isa ka magamo nga tiendahan. Ang makalilibog (sa isa ka tagaguwa) nga mga sinyales sang kamot ginagamit, ang may kahulugan nga mga mensahe sa elektroniko nga ticker nagalutaw kag nagabag-o sing madasig, kag ang mga floor broker (ahente) nagasinggit agod mabatian sa hinali nga pagsinambunot sang hilikuton.

Apang, madamo nga tawo nga naligban anay sa stock market ang nagapuhunan na karon sa mga stock. Ngaa? Una, bangod sang Internet, ang mga manugpuhunan makatigayon gilayon sing mga balita sa pinansial, makabaton sing laygay tuhoy sa pagpuhunan, kag makapakigkomunikar sa mga ahente sang stock. Si Paul Farrell, pangulo nga editor sang Wall Street News, nagsulat: “Para sa [indibiduwal nga mga manugpuhunan], ang pagpuhunan paagi sa Internet amo ang bag-o nga patag sa pag-uswag, bag-o nga paagi agod madali magmanggaranon, kahilwayan sa pagdesisyon sing kinaugalingon, nga may kahigayunan nga mangin independiente sa pinansial samtang nagatrabaho sa balay.”

Sa pihak nga bahin, ang pila ka manuglaygay sa pinansial nagakahangawa bangod sa kalangkag sang madamo sa pagpuhunan sa merkado nga halos wala sila sing namang-an. Ang isa ka ahente sa mga transaksion sa merkado nga may kapin na sa 38 ka tuig nga eksperiensia sa industriya sang stock market nagsiling sa Magmata!: “Madamo pa nga tawo ang nagabakal sing share (partida) sa stock market subong mga manugpasimpalad, indi mga manugpuhunan. Mahimo ini tawgon sang iban nga pagpuhunan, apang wala sila sing namang-an tuhoy sa kompanya nga ginabaklan ukon ginabaligyaan nila [sang stock].”

Anong mga butang ang dapat mo banabanaon antes magpuhunan sang imo kuwarta? Sanglit nadalahig ang pila ka risgo sa pagpatikang sa mga stock, pagsugal bala ini? Una, binagbinagon naton kon paano nagapanghikot ang stock market.

Pagbakal sing Isa ka ‘Kihad sang Empanada’

Ang mga kompanya nagakinahanglan sing kapital, ukon puhunan nga kuwarta, agod makapalakat sing madinalag-on. Kon ang isa ka kompanya nagatin-ad kag nagakinahanglan sing daku nga kapital, ang tagdumalahan sini mahimo mamat-od sa pagtanyag sing mga share sang stock sini sa publiko. Ginailustrar ini sang isa ka publikasyon sa stock market sa sining paagi: “Ang mga stock amo ang mga kinihad sang empanada sang korporasyon. Kon magbakal ka sing mga stock, ukon mga share nagapanag-iya ka sang isa ka bahin sang kompanya.”

Sa tiendahan sa kalye, ang mga manugbakal kag manugbaligya nagakit-anay kag naganegosyohanay. Sing kaanggid, ang stock exchange isa ka tiendahan para sa nagabakal kag nagabaligya sing mga stock. Sang wala pa ang mga exchange, ang mga stock ginabaligya ukon ginabakal paagi sa mga ahente sa mga kapehan kag sa higad sang dalan. Ang pagbakal ukon pagbaligya sang stock sa idalom sang isa ka button wood nga kahoy sa 68 Wall Street nagresulta sa pagporma sang New York Stock Exchange. * May mga stock exchange na karon sa madamo nga pungsod. Sa bisan anong espesipiko nga adlaw sang negosyo, sa bisan anong oras, may stock market nga bukas sa pila ka bahin sang kalibutan.

Sa pagbakal ukon pagbaligya sing mga stock, ang manugpuhunan masami nga nagabukas sing  account sa ahente kag nagaorder. Sa karon ang mga order sa pagbakal ukon pagbaligya sing stock mahimo na himuon paagi sa telepono, sa Internet, ukon sa tawo mismo. Nian kinahanglan himuon sang ahente ang order para sa manugpuhunan. Kon ang stock ginabakal ukon ginabaligya sa kinaandan nga duog sang pagpatikang, ang opisina sang mga ahente nagasugo sa isa sang mga ahente sini sa pagbakal ukon sa pagbaligya sing stock para sa manugpuhunan. Sining karon lang nga tinuig ang pila ka exchange nagagamit sing elektroniko na nga sistema sang pagpatikang, diin ang pagpatikang ginahimo gilayon pagkatapos makaorder sa ahente. Ang pagpatikang ginarekord dayon sa mga stock quotation—ang mga presyo sa amo nga tion kag mga detalye sa pagpatikang nga makita sa elektroniko nga ticker.

Ang presyo sang mga stock nga ginabakal ukon ginabaligya masami nga ginapat-od paagi sa nagakompetensiahanay nga pagtukos, subong sang isa ka subasta. Ang balita sa negosyo, kinitaan sang kompanya, kag palaabuton nga ginalauman sa pinansial sang isa ka negosyo makaimpluwensia tanan sa presyo sang stock. Ang mga manugpuhunan nagalaum sa pagbakal sang ila stock sa barato nga presyo kag sa pagbaligya sang ila mga share nga may ganansia pagkatapos nga magtaas ang balor sini. Ang bahin sang mga ganansia sang kompanya mahimo man partidahon sa mga shareholder subong mga dibidindo. Ang iban nagabakal sing stock subong malawig nga puhunan; ang iban naman tayuyon nga nagabakal kag nagabaligya sing mga stock, sa paglaum nga makaganansia sa mga presyo sang mga stock nga nagamahal sa malip-ot nga tion.

Samtang ang pagpatikang sing mga stock kinaandan na nga ginahimo paagi sa telepono, ang on-line trading (pagbakal kag pagbaligya sang mga stock paagi sa Internet) labi nga nagabantog. Ginareport sang The Financial Post nga ang kadamuon sang mga on-line trade sa Estados Unidos “nagdugang halin sa mga 100,000 kada adlaw sang 1996 tubtob sa halos 500,000 sang talipuspusan sang Hunyo [1999] kag halos 16% sang tanan nga pagpatikang sa Estados Unidos ang ginhimo sing elektroniko.” Sa Sweden mga 20 porsiento sang tanan nga pagpatikang sing stock sang 1999 ang ginhimo paagi sa Internet.

Magpuhunan sing Maalamon

Bangod sang maathag nga kasulhayan sang pagpatikang sing mga stock sa Internet kag sang pagtigayon sing mga impormasyon nga para lang anay sa mga ahente kag propesyonal nga mga manugpatikang, madamo nga indibiduwal nga manugpuhunan ang nagsulod sa day trading, ang pagbakal kag pagbaligya sang mga stock sing bug-os tion. Ginbayaan sang iban ang daku-sing-kita nga mga trabaho agod mangin mga day trader. Ngaa? “Ang ganyat maathag,” paathag sang Money nga magasin. “Wala sing mga amo, kontrolado sing bug-os kon paano kag san-o ka mabakal ukon mabaligya kag ang posibilidad—ukon daw amo—nga makakuwarta sing daku.” Ang isa ka 35-anyos nga lalaki nga naghalin sa iya trabaho nga nagakita sing $200,000 sa isa ka tuig agod magpatikang sing mga stock sa balay ginkutlo nga nagasiling: “Sa ano pa nga paagi nga wala ikaw sing mga imbentaryo kag wala sing mga empleyado, wala sing ginabayaran nga arkila para sa opisina, kundi magpatikpatik ka lang sa keyboard kag makatigayon sing palangabuhian?”

Ang mga eksperto nagapaandam nga ang pagpatikang sa stock indi subong kahapos sa ginahunahuna sang isa ka bag-uhan nga manugpuhunan. Ang isa ka psychiatrist nga espesyalista sa mga kahuol sang pagpatikang nagsiling: “Ang pagpatikang daw malimbungon nga mahapos, apang luyag ko isiling nga amo ini ang pinakamabudlay nga paagi agod makakuwarta sing mahapos.” Ang wala katapusan nga pagbaha sang mga balita kag laygay sa pinansial may iban pa nga mga epekto. Si Paul Farrell, nga ginkutlo kaina, nagsiling: “Ang dalayon nga pag-inabot sang impormasyon sa daw kilat nga kadasigon sa indibiduwal nga mga manugpuhunan​—⁠lunsay ang indibiduwal nga manugpuhunan kag ang manugpatikang—may daku gid nga sikolohiko nga epekto: nerbios, kalugaw-an, kahuol.”

Ang sobra nga kompiansa sarang man mangin siod. Ang kolumnista sa pinansial nga si Jane Bryant Quinn nagapaandam tuhoy sa makatalagam nga mga panimuot sa tunga sang mga manugpatikang: “Nagahunahuna ikaw nga kon yara ka sa kontrol​—ukon sa mouse—indi matabo ang malain nga mga  butang. Mahimo ka pirme makapasilabot sa kada tion.” Nagsiling pa sia: “Bangod matigayon naton ang impormasyon nga ginagamit sang mga propesyonal, ginahunahuna naton nga mga propesyonal man kita.” Walay sapayan sang bantog nga mga sugilanon tuhoy sa mga manugpuhunan nga hinali nga nagmanggaranon sa stock market, ang pagpatikang sing mga stock may mga katalagman. Ang iban nga mga manugpuhunan nangin madinalag-on gid. Ang iban naman nagakapierde sing daku.

Ang mga manuglaygay sa puhunan nagapanugyan sa mahimo mangin mga manugpuhunan nga binagbinagon ang nagligad nga rekord kag palaabuton nga mga posibilidad sa pinansial sang isa ka kompanya, ang pagkinahanglan sang mga produkto sini, ang kompetensia sa iban nga mga negosyo, kag ang pila pa ka butang antes pilion ang stock sang isa ka kompanya. Ini nga impormasyon masami nga matigayon paagi sa mga ahente sang stock kag sa iban pa nga pinansial nga mga institusyon. Madamo nga manugpuhunan ang nagakonsulta anay sa mga manugplano sa pinansial antes magbakal sing stock. * Paagi sa pagbinagbinag sa rekord sang kompanya, mapat-od man sang manugpuhunan nga ang iya kuwarta indi paggamiton sa pagsuportar sa di-maayo nga negosyo.—Tan-awa ang Awake!, Pebrero 8, 1962, pahina 21-3.

Isa ka Loterya sang Korporasyon?

Bangod sang mga risgo may kaangtanan sa stock market, ang pagbakal bala sang stock pareho sa pagsugal? Ang risgo nadalahig sa halos tanan nga pinansial nga puhunan. Ang iban nagabakal sing real estate, nga wala nakahibalo kon bala ang balor sang propiedad magataas ukon maganubo sa pagligad sang tion. Ang iban naman nagapatago sang ila kuwarta sa bangko, sa pagsalig nga ang ila mga patago wala sing katalagman. Samtang ang stock market mas masibod, sa simple nga pagpahayag, ang isa nga nagapuhunan sa mga stock nagabakal sing mga share sang isa ka kompanya sa paglaum nga ang negosyo magatin-ad kag ang balor sang mga stock magataas.

Ini nga sahi sang puhunan tuhay sa pagsugal bangod ang stockholder nagbakal sing bahin sang kompanya. Ini nga mga share mahimo ibaligya sa iban nga tawo ukon ipatago sa paglaum nga magataas sa ulihi. Indi subong sini sa isa ka tawo nga nagapatad sing kuwarta sa isa ka sugalan ukon sa isa ka pasuwerte nga hampang. Suno sa kapalaran, ginatinguhaan sang isa ka tahor nga pakton ang indi pat-od nga resulta kag kabihon ang mga patad sang napierde ukon mga napierde.

Daw ano ka daku nga risgo ang dapat batunon sang manugpuhunan? Depende ina sa tagsa ka indibiduwal. Sa pagkamatuod, indi maalamon nga magrisgo sing kuwarta sa isa ka puhunan nga labaw sangsa handa nga pierdihon sang isa.

Isa ka Balanse nga Panimuot sa Kuwarta

Sa handum nga maamanan ang ila gilayon kag palaabuton nga mga kinahanglanon, ang iban namat-od nga mamuhunan sa stock market. Ang motibo sang isa sa paghimo sing subong sini nga mga desisyon sa pinansial importante. Si Jane Bryant Quinn, nga ginkutlo kaina, nagsiling: “Ang pagkahisa sa mapalaron nga nagmanggaranon mahimo nga amo ang aton pinakamalain nga motibo sa pagpuhunan.” Ining mga pulong daw nagapalanog sang laygay nga ginsulat sa isa ka pamatan-on nga lalaki halos 2,000 ka tuig na ang nagligad: “Ang mga determinado nga magmanggaranon nagakahulog sa pagsulay kag sa siod kag sa madamong binuang kag makahalalit nga kailigbon, nga nagatugdang sang mga tawo sa kalaglagan kag kahapayan. Kay ang gugma sa kuwarta amo ang gamot sang tanan makahalalit nga mga butang, kag paagi sa paghingamo sini nga gugma ang iban nagtalang gikan sa pagtuo kag nagsuntok sang ila mga kaugalingon sing madamong kasakitan.”​—⁠1 Timoteo 6:9, 10.

Kon paano ginapuhunan sang isa ang iya kuwarta isa ka personal nga desisyon. Ginatuytuyan sang maligdong nga hunahuna kag pagkakontento sa mga kinahanglanon sa kabuhi, maayo nga huptan sang manugpuhunan ang pinansial nga mga kabalaka sa nagakaigo nga duog sini, nga wala nagapatumbaya sang iya mga katungdanan sa pamilya kag espirituwal nga mga kinahanglanon.

[Mga footnote]