Mga Sayop nga Nagresulta sa Bug-os Kalibutan nga Inaway

Mahimo bala aksidente nga matabo ang ikatlo nga bug-os kalibutan nga inaway? Posible ayhan nga pakadiutayon sang mga lider sang kalibutan kag sang ila mga manuglaygay sa militar ang mga katalagman nga magaresulta sang kamatayon sang minilyon?

WALA naton mahibaluan ang sabat sa sini nga mga pamangkot. Pero nahibaluan naton nga natabo ang amo sini nga kahimtangan. Sang nagligad nga isa ka siglo, ginpaentra sang mga lider sang Europa ang ila pungsod sa Great War, nga gintawag sang ulihi nga Bug-os Kalibutan nga Inaway I, kag wala nila ginpensar kon daw ano kadaku nga kahalitan ang matabo. “Basta na lang kami nag-entra sa inaway,” siling ni David Lloyd George, isa ka primer ministro sang Britanya halin sang 1916-1922. Binagbinaga ang pila ka panguna nga hitabo nga nagresulta sa makasiligni nga pagpamatay.

“Wala sing lider sang pungsod nga pabor sa daku katama nga inaway,” sulat sang istoryador nga si A.J.P. Taylor, “pero gusto nila nga mamahog kag gusto nila nga magdaug.” Ang czar sang Rusya nagbatyag nga dapat himuon ang tanan nga paagi para mahuptan ang paghidait. Indi sia gusto nga mangin responsable sa makasiligni nga pagpamatay. Pero isa ka bes, sang Hunyo 28, 1914, mga 11:15 sang aga, ang duha ka lupok sang pusil nagresulta sa isa ka wala mapunggan nga hitabo.

Ang Duha ka Lupok nga Nagpabag-o sang Kalibutan

Sang 1914, ang madugay na nga kaawayon sang mga puersa sang Europa naglala pa gid kag naporma ang duha ka magkaaway nga alyansa: ang Triple Alliance sang Austria-Hungary, Italya, kag Alemanya kag ang Triple Entente sang Britanya, Pransia, kag Rusya. Subong man, ini nga mga pungsod may suod nga relasyon sa pulitika kag sa ekonomiya upod sa iban pa nga mga pungsod, lakip sa mga pungsod sa Balkan.

Sina nga tion, nagabag-obag-o ang pulitikal nga kahimtangan sa rehiyon sang Balkan. Ini nga lugar nagasalig sa paggahom sang mas dalagku nga mga puersa, kag madamo diri sing sekreto nga mga organisasyon nga luyag mangin independiente. Sa sini nga lugar, ang gamay nga grupo sang mga pamatan-on nagplano nga patyon ang Austriano nga si Archduke Francis Ferdinand sa iya pagbisita sa Sarajevo, ang kapital sang Bosnia, sang Hunyo 28. * Diutay lang ang pulis, amo nga mahapos nila mahimo ang ila plano. Apang kulang pa sila sa eksperiensia. Sang ginhaboy  sang isa sa ila ang bomba, wala niya maigo ang iya target, kag ang iban naman wala nakahulag suno sa ila plano. Natuman sang isa nila ka upod nga si Gavrilo Princip ang ila plano, pero aksidente lamang niya ini nga nahimo. Paano?

Sang nakita ni Princip ang archduke sa iya salakyan nga wala mahalitan sang bomba, gintinguhaan niya nga makapalapit sa salakyan pero napaslawan sia. Daw nadulaan sia sing paglaum amo nga nagkadto sia sa isa ka kalan-an sa tabok sang dalan. Sa pihak nga bahin, naakig ang archduke bangod sa plano nga pagpamomba, gani nagdesisyon sia nga mag-agi sa lain nga ruta. Pero wala makahibalo ang iya drayber sang iya plano, amo nga lain nga direksion ang iya gin-agyan kag kinahanglan niya nga palisuon ang salakyan. Sina mismo nga tion, si Princip naggua sa kalan-an kag nakita niya ang archduke nga nagapungko sa iya salakyan, nga wala gani tatlo ka metro ang antad sa kay Princip. Nagpalapit si Princip sa salakyan kag nagpalupok sing duha ka beses. Napatay niya ang archduke kag ang asawa sini. * Ang Serbiano nga si Princip wala gid nakahibalo sa mangin resulta sang iya ginhimo. Pero indi lamang sia ang balasulon sa makasiligni nga hitabo nga magaabot.

Handa na Para sa Inaway

Antes sang 1914, positibo ang pagtamod sang taga-Europa sa inaway. Para sa ila, may kaayuhan ini, dungganon, kag nagahatag sa ila sing daku nga kadalag-an. Amo sini ang ila pagtamod bisan pa nagapangangkon sila nga mga Cristiano. Nagapati ang pila ka lider sang pungsod nga ang inaway makapahiusa kag makapabakod sa mga pumuluyo! Magluwas sini, ang pila ka heneral nagpasalig sa ila mga lider nga madasig lang ang ila pagdaug sa inaway. “Pierdihon namon ang Pransia sa sulod lang sang duha ka semana,” pabugal sang isa ka Aleman nga heneral. Wala gid sila magdumdom nga magaresulta ini sa makasiligni nga pagpinatyanay sang minilyon ka tawo nga magadugay sing tinuig.

Dugang pa, sa mga tinuig antes sang inaway, “ang sobra nga nasyonalismo naglapnag sa bug-os nga Europa,” siling sang libro nga Cooperation Under Anarchy. “Ang mga eskwelahan, unibersidad, media, kag mga pulitiko nagbuyluganay sa pagtib-ong sang nasyonalismo kag paghimaya sa pungsod.”

Halos wala sing nahimo ang mga lider sang relihion para pauntaton ining malain nga huyog. Ang istoryador nga si Paul Johnson nagsiling: “Sa isa ka bahin, yara ang mga Protestante sa Alemanya, Katoliko sa Austria, Ortodokso sa Bulgaria kag mga Moslem sa Turkey. Sa isa naman ka bahin, yara ang mga Protestante sa Britanya, Katoliko sa Pransia kag Italya, kag mga Ortodokso sa Rusya.” Nagsiling pa sia nga “ginpapareho [sang kalabanan nga ministro] ang Cristianismo sa patriotismo. Ang Cristiano nga mga soldado sang tanan nga denominasyon ginlaygayan nga magpinatyanay sa ngalan sang ila Manluluwas.” Bisan gani ang mga pari kag mga madre ginpaentra sa inaway, kag linibo sa ila ang nagkalamatay.

 Ang mga alyansa sa Europa, nga amo kuntani ang magapugong sa daku nga inaway, mahimo amo pa ang kabangdanan sang pag-umpisa sini. Paano? “Ang seguridad sang mga puersa sa Europa mabakod katama,” siling sang Cooperation Under Anarchy. “Ang tagsa ka puersa nagabatyag nga ang ila seguridad yara sa kamot sang ila kaalyado, amo nga mapilitan sila nga buligan ang ila kaalyado—bisan pa ang ila mga kaalyado ang nag-umpisa sang inaway.”

Ang isa pa ka katalagman amo ang Schlieffen nga Plano sang Alemanya. Ini nga ngalan ginkuha sa anay hepe sang Aleman nga mga heneral, nga si Heneral Alfred von Schlieffen. Lakip sa sini nga plano amo ang madasig nga pag-atake sa una nga pagsalakay kag ginhimo ini sa tuyo nga atakehon sang Alemanya ang Pransia kag Rusya. Gani, ang ila tulumuron amo nga pierdihon gilayon ang Pransia samtang nagahanda pa lang nga magbulig ang Rusya, kag pagkatapos sini atakehon naman nila ang Rusya. “Sa tion nga handa na nga himuon ang [Schlieffen nga] plano, mahimo gid nga matabo ang pag-ilinaway sa Europa bangod sining sistema sang pagpakig-alyansa sa militar,” siling sang World Book Encyclopedia.

Nag-umpisa ang Daku nga Inaway

Sa opisyal nga imbestigasyon, wala sing nakita nga ebidensia nga nadalahig ang gobierno sang Serbia sa pagpatay sa archduke, pero determinado ang Austria nga untaton sing bug-os ang kinagamo sa Europa. Gusto gid sang Austria nga “hatagan sing leksion ang Serbia,” siling sang istoryador nga si J. M. Roberts.

Agod maghaganhagan ang tension, si Nicholas Hartwig, nga isa ka embahador sang Rusya sa Serbia, naghimo sing paagi para mabag-o ini nga plano. Apang gin-atake sia sa tagipusuon kag napatay samtang nagamiting sa mga representante sang Austria. Sang ulihi, sang Hulyo 23, nagpadala ang Austria sang listahan sang ila ginapangayo sa Serbia lakip ang isa ka ultimatum. Bangod wala nagpasugot ang Serbia sa tanan nila nga ginapangayo, ginbugto sang Austria ang ila diplomatiko nga relasyon. Sina nga tion, naguba ang ila maayo nga kaangtanan.

Sa gihapon, may pila ka paagi nga ginahimo para matapna ang inaway. Halimbawa, ginrekomendar sang United Kingdom nga maghiwat sing internasyonal nga komperensia, kag ginkumbinsi sang kaiser sang Alemanya ang czar sang Rusya nga indi mag-entra sa inaway. Apang indi na mapunggan ang mga hitabo. “Ang mga lider, mga heneral, kag ang bug-os nga mga pungsod naapektuhan gid sa daku katama nga mga hitabo nga malapit na lang magsugod,” siling sang libro nga The Enterprise of War.

Ang emperador sang Austria, nga ginsaaran sang Alemanya sang ila suporta, nagdeklarar sang inaway batok sa Serbia sang Hulyo 28. Ginsuportahan sang Rusya ang Serbia kag gintinguhaan nga mapauntat ang Austria paagi sa pagpahibalo nga ang mga isa ka milyon ka tropa sang Rusya yara sa dulunan sang Austria kag handa na sa pagsalakay. Pero wala ginpadala sang czar sang Rusya ang iya bug-os nga tropa, kay kon himuon niya ini, mabiyaan nga wala sing depensa ang dulunan sang Rusya sa Alemanya.

Ginpasalig sang czar ang kaiser nga wala sia sing plano nga sakupon ang Alemanya. Apang, bangod handa na nga mag-atake ang Rusya, madasig nga ginhimo sang Alemanya ang ila plano, kag sang Hulyo 31, ginsugdan sang Alemanya ang ila Schlieffen nga plano, kag nagdeklarar sing inaway sa Rusya sang Agosto 1 kag sa Pransia pagligad sing duha ka adlaw. Bangod madalasa ang Belgium sa plano sang Alemanya sa inaway, ginpaandaman sang Britanya ang Alemanya nga magdeklarar sing inaway sa ila kon lapason nila ang neutral nga panindugan sang Belgium. Pero ginsalakay sang tropa sang Aleman ang Belgium sang Agosto 4. Indi na karon mapunggan ang inaway.

“Pinakadaku nga Pagkaguba sang Diplomasya sa Moderno nga Tion”

“Ang pagdeklarar sang Britanya sing inaway amo ang pinakadaku nga pagkaguba sang diplomasya sa moderno nga tion,” sulat sang istoryador nga si Norman Davies. Ang iya kaupod nga istoryador nga si Edmond Taylor nagsulat nga sa tapos nagdeklarar sing inaway ang Austria sang Hulyo 28, “ang daku katama nga indi paghangpanay amo gid ang nangin kabangdanan sa pag-umpisa [sang inaway]. Ang grabe nga mga hitabo madasig nga naglapnag sa madamo katama nga lugar. . . . Bisan pa ang maalam katama nga mga tawo indi na makahangop sang impormasyon nga mabatian nila.”

Sobra sa 13 milyones ka soldado kag mga sibilyan ang napatay sa sining makasiligni nga hitabo. Ang palaabuton kag ang mga tawo nabutang man sa katalagman bangod ang sibilisado nga mga tawo nagagamit na sing mabaskog, tuman kadamo, kag bag-o naimbento nga mga armas. Bangod sini, naglapnag na gid ang pagpinatyanay. Gani ang kalibutan subong lain na gid kon ipaanggid sang una.—Tan-awa ang kahon nga “Bug-os Kalibutan nga Inaway—Tanda sang mga Tion?”

[Mga Nota]

[Kahon/Retrato sa pahina 20]

BUG-OS KALIBUTAN NGA INAWAY—TANDA SANG MGA TION?

Gintagna sang Biblia nga ang mga inaway bahin sang tanda sang katapusan nga mga adlaw sang malaut nga kalibutan karon. (Mateo 24:3, 7; Bugna 6:4) Ini nga tanda nagakatuman na karon kag nagapakita ini nga malapit na lang mag-abot ang tion nga magagahom sa duta ang Ginharian sang Dios.—Daniel 2:44; Mateo 6:9, 10.

Dugang pa, dulaon sang Ginharian sang Dios ang indi makita nga puersa nga yara sa likod sang mga hitabo sa kalibutan. Ini amo ang malauton nga mga espiritu nga ginapangunahan ni Satanas nga Yawa. “Ang bug-os nga kalibutan yara sa gahom sang isa nga malauton,” siling sang 1 Juan 5:19. Ang malaut nga impluwensia ni Satanas amo ang gintunaan sang madamo nga kinagamo sang katawhan, lakip ang makasiligni nga mga hitabo nga nagdul-ong sa Bug-os Kalibutan nga Inaway I.—Bugna 12:9-12. *

[Nota]

[Credit Line]

U.S. National Archives photo

[Retrato sa pahina 19]

Ang pagluthang kay Archduke Ferdinand

[Credit Line]

© Mary Evans Picture Library