Herodes nga Daku—Eksperto nga Manunukod

SOBRA sa 2,000 ka tuig na ang nagligad, may isa ka hari nga naggahom sing mga tatlo ka dekada. Ang iya palasyo nahamtang sa Judea kag ang iya paggahom naglab-ot sa Mesopotamia, Arabia, kag Egipto. Sia amo si Herodes nga Daku.

Kilala si Herodes bangod ginpamatay niya indi lang ang pila ka miembro sang iya pamilya kundi bisan ang mga bata nga lalaki bangod sa iya kaimon. Sang ginsugiran sia sang mga astrologo halin sa Sidlangan nga nabun-ag na ang palaabuton nga hari, nagpakunokuno sia nga luyag niya padunggan ini nga bata. Ginsugo niya ang mga astrologo nga pangitaon ang bata kag magbalik dayon sa iya. Gani nagkadto ang mga astrologo sa siudad sang Betlehem, diin nakita nila si Jesus. Pero bangod ginpaandaman sang Dios ang mga astrologo nga indi magbalik, nagmando si Herodes nga pamatyon sa siudad kag sa mga distrito sa palibot sini ang tanan nga bata nga lalaki nga nagaedad sing duha ka tuig paubos.—Mateo 2:1-18.

Pero antes sini, madamo ang nagdayaw kay Herodes bangod sang iya matahom nga mga tinukod. Nagpatindog sia sing mga templo, mga ampiteatro, karerahan sang mga kabayo, kag mga alagyan sang tubig, subong man sing dalagku nga mga tinukod nga may matahom nga mga palaliguan. Tumalagsahon gid ang iya mga proyekto, kag ginadayaw pa gani ini sang mga engineer nga nagatuon sa mga kagulub-an sa sini nga lugar.

Nagpili si Herodes sing maayo nga mga lugar nga patindugan sing mga tinukod kag ang desinyo sini ginbagay niya sa hitsura sang lugar. Ang iya palasyo gindekorasyunan sing matahom nga mga fresco, stucco, kag may mosaic nga desinyo ang mga salog. Sia man ang una nga nagpatindog sang mga palaliguan sa Judea nga may Romano nga desinyo. May mainit ini kag mabugnaw nga mga kuarto kag may heating system sa idalom sang salog sini. Gani, masiling nga sia ang nagpatindog sang mga siudad kag ang isa sa sini ginhimuan niya sing pantalan.

Ang Cesarea—Ang Pantalan nga Siudad

Sa Cesarea, ginpatindog ni Herodes ang isa sa pinakadaku nga pantalan sa panahon sang mga Romano. Nahayanghag gid ang mga arkeologo sa kadakuon sini. Makadungka sa sini ang ginatos ka barko, kag isa ini ka pamatuod nga nangin sentro sang negosyo ang Cesarea sa bug-os nga kalibutan.

Ang mga pier kag ang mga tinukod nga nagasagang sa balod ginhimo nga ginagamit ang pinakamoderno nga pamaagi sadto nga panahon. Pero natingala ang mga iskolar kon paano nahakwat sang mga trabahador ang dalagku nga mga bloke nga mga 15 metros ang kalabaon, 3 metros ang kasangkaron, kag 3 metros ang kataason suno sa paglaragway sang Judiyo nga istoryador nga si Flavius Josephus. Sining karon lang, nadiskobrehan sang mga diver nga kongkreto ang mga bloke nga gingamit ni Herodes. Agod matukod ang mga pier kag ang panagang sini, ginbuhos sang mga trabahador ang semento sa pormas nga kahoy, dayon ginhulog ini sa dagat kag ginbangilan agod indi maghulag.

Ining naplano sing maayo nga pantalan nga siudad may templo nga gindedikar kay Cesar Augusto, palasyo, karerahan sang kabayo, teatro nga may pulungkuan para sa 4,000 ka tawo, kag mga imburnal. May dalagku man nga mga kanal kag mga tanel nga ginaagyan sang tubig pasulod sa Cesarea. Ini nga tubig naghalin sa mga tuburan sa Bukid Carmel nga mga seis kilometros ang kalayuon.

Ang Jerusalem kag ang Templo ni Herodes

Ang labing dalayawon nga proyekto ni Herodes amo ang templo sa Jerusalem. Sa sini man nga  lugar ginpatindog ni Hari Solomon ang una nga templo, diin gingamit niya ang plano nga ginhatag sang Dios sa iya amay nga si David. (1 Hari 6:1; 1 Cronica 28:11, 12) Pagligad sang mga 420 ka tuig, ina nga templo ginrumpag sang mga Babilonianhon, kag mga 90 ka tuig sang ulihi, ginpatindugan ini sang Judiyo nga gobernador nga si Zerubabel sang isa ka simple nga tinukod.

Parte sa templo nga ginpatindog ni Herodes sa sini nga lugar, si Josephus nagsulat: “Ang mga dingding [sini] nakulapan sing bulawan. Nagabadlak gid ini kon masilakan, kag tuman ka silaw pareho sang adlaw amo nga ang mga tawo indi makatulok sing direkta sa sini. Kon tulukon ini sa malayo, daw bukid ini nga natabunan sang niebe; kay maputi katama ang mga bahin sini nga wala makulapan sing bulawan.”

Linibo ka tawo ang nagbuligay sa pagkay-o kag pagpabakod sa nabilin nga pader sang templo nga may kalabaon nga 500 metros sa katundan. Ginplastar sa sini ang dalagku nga mga bato nga wala nagagamit sing misklada nga semento. May isa ka bato sa sini nga pader nga nagabug-at sing mga 400 toneladas, kag suno sa isa ka iskolar “wala sing pareho sa sini ka kadaku [nga bato] sang una.” Amo kon ngaa nagdayaw gid sa sini ang mga disipulo ni Jesus! (Marcos 13:1) Tuman gid kalapad ang pundasyon sini nga templo—amo ini ang pinakamalapad nga pundasyon sang una nga panahon. Makaigo diri ang kapin pa sa 25 ka football field!

Si Herodes man ang nagpatindog sang iban pa nga tinukod sa Jerusalem. Ang isa sini amo ang pamakod sang Antonia, nga nagaangot sa templo nga iya ginpatindog. May  ginpatindog man sia nga palasyo, kag tatlo ka mataas nga mga torre sa gawang sang siudad.

Ang Samaria kag Jerico

Ginregalo ni Augusto Cesar ang dumaan nga siudad sang Samaria kay Herodes kag gin-islan niya ini sang ngalan nga Sebaste. Para mangin matahom ang siudad, nagpatindog sia sing madamo nga tinukod, lakip ang istadyum nga napalibutan sang mga haligi. Nagpatindog man sia sing dalagku nga mga bilding nga may mga fresco.

Ang Jerico, nga nahamtang sa nalupyakan sang Jordan, may maayo nga klima kag mga 250 metros sa idalom sang nibel sang dagat. Nagalapad ini sing mga 1,000 ektaryas kag daw hardin ang desinyo sini. Diri ginpatindog ni Herodes ang isa ka palasyo para sa tigtulugnaw. Ginpasangkad niya ang palasyo diri asta nga nagtabo ini sa iban nga palasyo nga iya gintukod kag ang kada isa sining palasyo may hiliwatan sang mga sinalusalo, mga palaliguan, mga hardin, kag mga swimming pool. Gani indi katingalahan nga mas gusto niya mag-istar sa Jerico kon tigtulugnaw!

Tumalagsahon nga mga Palasyo nga Gingamit Subong Pamakod

May iban pa nga ginaistaran si Herodes kon tigtulugnaw. Nagpatindog sia sing isa ka palasyo sa ibabaw sang matapan nga bukid nga ginatawag Masada, nga mga 400 metros sa ibabaw sang Dead Sea. Nagpatindog sia diri sing isa ka matahom nga palasyo nga tatlo ka panalgan nga may terrasa kag mga palaliguan. Nagpatindog pa gid sia sing isa ka palasyo nga may palaliguan pareho sang iya sang mga Romano nga may heating system. May kasilyas man ini nga ang basin puede i-flush!

Sa sini nga desyerto, naghimo si Herodes sing balay agod makarelaks sia kon indi maayo ang iya pamatyag. Ginhimuan niya ini sing 12 ka tangke nga masudlan sing mga 40,000,000 litros nga tubig. Ang pamakod may maayo nga sistema sa pagsalod kag pagsupot sang tubig-ulan, amo nga may bastante nga tubig para sa mga tanom, swimming pool kag para ipaligo.

Ang isa sa tumalagsahon nga gintukod ni Herodes amo ang Herodium. Nahamtang ini sa mataas nga bakulod kag mga lima ka kilometro halin sa bagatnan-sidlangan sang Betlehem. May duha ini ka bahin: ang Naibabaw nga Herodium kag Naidalom nga Herodium. Ang naibabaw nga bahin may pamakod nga lima ka panalgan nga torre sa sidlangan nga amo ang pinakamataas nga tinukod sadto, pero guba na ini subong. Sang nagligad nga duha ka tuig, ang internasyonal nga manugbalita nagreport nga nadiskobrehan ang lulubngan ni Herodes sa naibabaw nga bahin sang Herodium, kag nagsiling sila nga ginpamatud-an sini ang report ni Josephus sang unang siglo parte sa pagkumpanyar kay Herodes.

Ang Naidalom nga Herodium sadto may ekstension sang palasyo kag mga opisina. Ang talalupangdon gid sa sini amo hardin nga ang desinyo gin-ilog sa mga Romano. May mga haligi ini nga nagapalibot sa isa ka daku nga swimming pool nga may matahom nga islaisla sa tunga. Halos doble ang kadakuon sini nga pool sangsa moderno nga pool nga ginagamit sa Olympic subong. Ini nga pool ginatipunan sang tubig, pero may naga-boating man diri kag nagapaligo. Ang tubig diri naghalin sa tuburan nga mga lima ka kilometro ang kalayuon kag nagaagi sa daku nga kanal.

Sang nagligad nga pila ka tuig, ang isa ka turista nagsiling parte sa sini nga lugar: “Sa sidlangan, bansada katama ang Dead Sea. Makita man naton diri ang kamingawan sang Judea, ang lugar nga ginpalagyuhan ni David sang ginlagas sia ni Saul. Bangod batuhon ini nga lugar, mahangpan naton kon paano nakapalagyo si David, ilabi na kay pirme sia sa sini nga lugar sang pamatan-on pa lang sia. Ginapanan-aw man namon nga samtang nagabantay si David sing mga karnero, mahimo nga pirme sia nagasaka diri agod makita niya ang matahom nga palibot nga amon ginatan-aw subong.”

Madamo nga libro ang ginsulat parte sa pagpanukod ni Herodes. Madamo sing mga espikulasyon kon ngaa ginpatindog niya ining dalagku nga mga tinukod. Ang iban nagsiling nga tuyo niya nga mangin bantog ukon gusto niya nga pahamut-an ang mga tawo. Ano man ang iya rason, ining malip-ot nga impormasyon nagapamatuod nga si Herodes nga Daku, indi lamang mapintas nga hari kundi eksperto man nga manunukod.

 [Retrato sa pahina 25]

CESAREA

Hitsura sang mga tinukod suno sa mga artist

[Retrato sa pahina 25]

PALASYO SA JERUSALEM

Modelo

[Retrato sa pahina 25]

TEMPLO NI HERODES

Modelo

[Retrato sa pahina 26]

MASADA

Kagulub-an sang tatlo ka panalgan nga palasyo

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Retrato sa pahina 26]

HERODIUM

Hitsura sang mga tinukod suno sa mga artist

[Credit Lines sang retrato sa pahina 25]

Caesarea: Hiram Henriquez/National Geographic Stock; Palace: Courtesy of Israel Museum, Jerusalem, and Todd Bolen/Bible Places.com