Tan-awa kag Pamatii ang “Hari sang mga Relo”

SANG nasunog ang Palace of Westminster sang 1834, nagpa-contest ang mga pulitiko sa Britanya kon sin-o ang makahimo sang pinakamanami nga desinyo sang bag-o nga bilding sang Parlamento. Ang nagdaug nga desinyo, ni Sir Charles Barry, amo ang Gothic nga palasyo. Ini nga palasyo may torre kag may relo sa apat ka bahin sini. Nagsugo ang Office of Works nga ipaobra ang “Hari sang mga Relo, ang pinakadaku sa bilog nga kalibutan.”

Ini nga relo amo ang isa sa pinakakilala nga simbulo sang London, kag bantog gid sa bilog nga kalibutan ang pinasahi nga tunog sini. Ginatawag ini nga Big Ben, bisan pa sang una ngalan lang ini sang iya pinakadaku nga lingganay. Ining bantog nga relo isa gid ka dalayawon nga desinyo.

Daku nga Ulubrahon

Sang 1843, ginsugdan ang pagtukod sang 96 metros nga torre. Pagligad sang tatlo ka tuig, nangita sila sing tawo nga makaobra sang relo nga tama gid ka sibu nga indi magbag-o sing sobra isa ka segundo kada oras. Mabudlay ini kay ang relo ara sa ibabaw sang torre. Ang mga kamot sang relo mahimo maapektuhan sang hangin kag snow ukon hapunan sang mga pating! Bangod sini, maapektuhan ang pendulum sang relo nga importante gid para mangin sibu ang oras. Gindebatehan sang mga eksperto kon paano solbaron ini nga problema. Pero ang manughimo sang relo nga si Edmund Beckett Denison nagpresentar sang isa ka matahom  nga desinyo. Dayon, ginpahimo ini sa pinakamaayo nga manughimo sang relo.

Pagkatapos sang duha ka tuig, nahuman na ang relo. Pero lima pa ka tuig antes ini gintakod kay ginhulat pa nga matapos ang torre. Sina nga tion, nag-imbento man si Denison sang isa ka gamit para proteksionan ang pendulum kag mapat-od nga sibu gid ang oras sang relo.

Ang Big Ben

Sang handa na ang mga piyesa sang relo, ang masunod nga himuon amo ang mga lingganay. Ginhimo ini sa foundry ukon shop nga ginatunawan sang metal sa aminhan-sidlangan sang England. Mas daku ini sangsa ginapaabot kag nagabug-at sing sobra sa 16 ka tonelada! Tama kabug-at ang lingganay amo nga naguba ang salog sang barko nga ginkargahan sini pa-London. Pag-abot didto, ginkarga ini sa karwahe nga ginpahimo para lang gid sa lingganay. Ginguyod ini sang 16 ka puti nga kabayo. Dayon, ginpakabit ini sa isa ka frame sa atubangan sang Parlamento para testingan.

Madamo sa dalagku nga lingganay ang ginangalanan. Ining tuman kadaku nga lingganay gintawag nga Big Ben. Ngaa? Wala gid sing  makapat-od. May nagasiling nga mahimo ginkuha ini sa ngalan ni Sir Benjamin Hall, isa ka daku nga tawo nga nagaobra sa Parlamento. Suno naman sa iban, naghalin ini sa ngalan ni Benjamin Caunt, isa ka kilala nga boksidor sadto. Diin man ini naghalin, ang Big Ben nga tawag lang sang una sa lingganay, amo na karon ang ngalan sang bug-os nga torre kag relo.

Kaduha Maremalaso

Ang una nga inugbagting sang Big Ben daw mamag-an amo nga gin-islan ini sing 660 kilos nga inugbagting. Pero pagkatapos ini gintestingan sang pila ka bulan, naglitik ang lingganay kag indi na makay-o. Gani ginkakas ang Big Ben, gintunaw, kag ginhimo liwat nga lingganay nga nagabug-at sing 13.7 ka tonelada. Sang gindala na sa Houses of Parliament ining bag-o nga lingganay, nagtinipon liwat ang mga tawo sa dalan.

Pagligad sang pila ka bulan, sang nahuman na ang torre, ginpangabudlayan sang pila ka grupo sang mga lalaki nga ipasaka kag itakod ang Big Ben. Gin-upod ini sa apat ka magagmay nga mga lingganay nga nagatunog kada 15 minutos. Dayon, nalipay ang mga tawo sang ginpasaka na ang mabug-at nga relo. Abi nila handa na gid ining “Hari sang mga Relo.”

Sang Hulyo 1859, ang Big Ben nagsugod sa pagbagting kada oras. Pero wala ini magdugay. Sang Oktubre, naglitik liwat ang daku nga lingganay! Indi na puede nga kuhaon ini sa torre. Gani ginliso na lang ini sing 90 degrees para ang litik indi maigo sang inugbagting. Dayon para indi na magdaku ang litik, gin-islan ini sing mas mamag-an nga inugbagting. Pagligad sang tatlo ka tuig, nag-andar liwat ang Big Ben! Pero ara gihapon ang litik amo nga pinasahi gid ang tunog sini.

Importante nga mga Hitabo

Sang 1924, ang BBC (British Broadcasting Corporation) nagbutang sing permanente nga mikropono sa torre para mabatian sang bilog nga pungsod ang bagting sang Big Ben kada oras. Pagligad sang walo ka tuig, mabatian man sa bug-os nga British Commonwealth ang bagting sang Big Ben. Sa karon, mabatian na ini sa bilog nga kalibutan paagi sa BBC World Service.

Wala maguba ang relo kag ang lingganay sang Bug-os Kalibutan nga Inaway II. Pero sang 1976, bangod sa pagdaan sang metal naguba ang piyesa nga nagapabagting sa lingganay. Gani naapektuhan man ang mga piyesa sang relo kag wala na ini nag-andar. Pero ang lingganay wala maguba. Pagligad sang pila ka semana, nagabagting naman ini kada oras. Siam pa ka bulan antes nakay-o ang relo.

Sa sulod sang pila ka tion, ang Big Ben amo ang pinakadaku nga relo sa bilog nga kalibutan kag amo gihapon ang pinakasibu nga pangpubliko nga orasan. Mabatian mo na karon ang pinasahi nga tunog sini sa dalagku kag magagmay nga mga relo sa bilog nga kalibutan. Ang Big Ben nangin simbulo na sang England kag sang kapital nga siudad sini. Gani, masiling naton nga amo gid ini ang “Hari sang mga Relo”!

[Kahon/Mga Retrato sa pahina 18]

PAGPABILIN NGA SIBU

Kada semana, tatlo ka beses nga nagasaka ang teknisyan sa 300 ka halintang nga hagdanan para i-rewind ang kable nga ginaangtan sang pangpabug-at nga nagapatiyog sa relo. Ginatan-aw man niya kon sibu ang oras sang relo. Ang kuatro metros nga pendulum nagahabyog kada duha ka segundo. May daan nga mga sensilyo nga ginabutang malapit sa ibabaw sini. Kon maghinay ang relo, ginadugangan ini sing sensilyo kag kon magdasig ginaibanan.

[Retrato]

Ang daan nga mga sensilyo nagabulig sa relo nga mangin sibu

[Credit Lines]

Winding clock: AP Photo/Lefteris Pitarakis; coins on ledge: Parliamentary copyright images are reproduced with the permission of Parliament

[Retrato sa pahina 19]

Ang 13.7 toneladas nga lingganay (Big Ben) nagabagting kada oras

[Credit Line]

Popperfoto/Getty Images