Kadtuan Naton ang Gin-agyan sang mga Ulipon

SANG ika-17 asta ika-19 nga siglo, ang siudad sang Ouidah amo ang sentro sa pagbaklanay sing mga ulipon sa Katundan nga Aprika. Ang Ouidah sakop subong sang Republic of Benin, diri natabo ang pag-eksport sang sobra isa ka milyon nga ulipon. Masami nga ginapabayluhan sang mga Aprikano ang ila pareho nga Aprikano sing alak, tela, pulseras, kutsilyo, espada, kag ilabi na mga pusil nga gamiton nila sa pagpakig-away sa iban nga tribo.

Sang ika-16 asta ika-19 nga siglo, mga 12 milyones ka Aprikano ang ginpasakay sa barko kag nagtabok sa Dagat Atlantiko pakadto sa Aminhan kag Bagatnan nga Amerika para magtrabaho sa mga plantasyon kag minahan. Suno sa libro nga American Slavery—1619-1877, mga 85 porsiento sa ila ang “gindala sa Brazil kag sa lainlain nga lugar sa Caribbean nga kolonya sang Britanya, Pransia, Espanya, kag Netherlands.” Mga 6 porsiento ang gindala sa mga kolonya nga nangin bahin sang Estados Unidos sang ulihi. *

Antes sang ila pagpanakayon, madamo nga ulipon ang ginkadenahan, ginbakol, kag ginmarkahan. Dayon ginapalakat sila sing apat ka kilometro sugod sa ginatindugan subong sang Ouidah Museum of History, nga isa ka ginkay-o nga pamakod, pakadto sa ginatawag nga Door of No Return sa baybay. Diri na sila pasakyon sa barko. Pero, indi buot silingon nga diri sila tanan nag-agi, kay ang iban sa lain man nga bahin sang baybay. Ngaa nangin lapnag ang pagpang-ulipon?

Madugay kag Masubo nga Kasaysayan

Madugay na nga nagpamaligya ang Aprikano nga mga manuggahom sing mga bihag sa mga negosyante nga Arabo. Sang ulihi, nagpamakal ang Europa sing mga ulipon, ilabi na sang may kolonya na sila sa mga kontinente sang Amerika. Sadto nga tion, nag-ilinaway ang mga tribo, gani madamo nga bihag ang ginhimo nga ulipon. Amo nga daku ang kita sang mga nagdaug sa inaway kag sang mga nagabaligya sing ulipon. Ang iban ginkidnap para mangin ulipon ukon gindala sang mga negosyante nga Aprikano halin  sa kaumhan. Halos tanan puede ibaligya, bisan pa ang prinsipe nga ginsikway sang hari.

Ang bantog nga negosyante sang ulipon amo ang Brazilian nga si Francisco Félix de Souza. Sang 1788, si De Souza amo ang nagdumala sa sentro sang pagbaligyaanay sang ulipon sa Ouidah sa baybay sang Benin. Ang Ouidah sadto sakop sang Ginharian sang Dahomey. Pero, nag-inaway si De Souza kag si Hari Adandozan sang Dahomey. Mahimo nga bisan napriso si De Souza, ginkunsabo niya ang utod sang hari, kag sang 1818 ginpahalin nila ang hari. Bangod sini, nangin maayo ang iya kaangtanan sa bag-o nga hari nga si Ghezo, kag sia ang ginpadumala sa pagpamaligya sang mga ulipon. *

Plano ni Ghezo nga pasangkaron ang iya ginharian, amo nga kinahanglan niya ang mga armas halin sa Europa. Gani, ginhimo niya nga gobernador sang Ouidah si De Souza para buligan sia sa pagpakignegosyo sa mga taga-Europa. Bangod si De Souza ang nagadumala sang baligyaanay sang mga ulipon sa sina nga bahin sang Aprika, nagmaggaranon gid sia. Gani, ang balaligyaan sang ulipon sa tupad sang iya balay nangin sentro nga balaklan sang mga ulipon sang taga-iban nga pungsod kag tagadidto.

Nagalakat nga Nagahilibion

Sa karon, kon gusto makita sang mga bisita ang gin-agyan sang mga ulipon sang una, magasugod sila sa ginkay-o nga pamakod sadto sang mga Portuges. Gintukod ini sang 1721, kag ginhimo na subong nga museo. Ang mga nabihag nga himuon nga ulipon ginatipon sa malapad nga lugar sa tunga sini nga pamakod. Antes sila makaabot diri, ang kalabanan sa ila ginapalakat sa sulod sang madamo nga gab-i nga natabid sa kadena. Ngaa gab-i? Kay kon madulom, indi nila matandaan ang alagyan kag kon makapalagyo sila, indi sila makatultol pauli.

Kon mag-abot ang mga ulipon, ginabaligya sila sa negosyante nga mas mahal magbakal, dayon ginamarkahan sila. Ang mga ulipon nga dal-on sa iban nga pungsod ginadala sa baybay kag ginapasakay sa mga baruto pakadto sa mga barko.

Ang isa pa ka lugar nga ginaagyan sang mga ulipon amo ang ginatawag nga Tree of Forgetfulness. Ginhimuan na subong sang monumento ang ginatindugan sang kahoy sadto. Diri ginapalibutlibot ang mga ulipon, ang mga lalaki kuno siam ka beses kag ang mga babayi pito. Ginapahimo ini sa ila para malipatan nila ang ila lugar kag indi sila magrebelde.

Maagyan man ang monumento nga nagapahanumdom sa Zomaï nga payag. Ang Zomaï  amo ang kadulom sa sulod sang payag. Ginabukot diri ang mga bihag para maanad sila sa gutok kag mabudlay nga kahimtangan sa barko. Mahimo binulan sila sa payag samtang nagahulat sang barko. Ang mga mapatay diri, ginalubong sa isa lang ka lulubngan.

Ang monumento nga ginatawag Zomachi nga nagasimbulo sa paghinulsol kag pagpasag-uli, makapasubo gid! Kada Enero, ang mga kaliwat sang mga ulipon kag negosyante sang ulipon nagapangayo sing kapatawaran para sa mga nag-abuso sa ila katigulangan.

Ang katapusan nga kaladtuan amo ang Door of No Return, isa ka tinukod nga nagasimbulo sa katapusan nga tion sang mga ulipon sa Aprika. May arko ini kag natigiban sang larawan sang duha ka raya sang mga Aprikano nga nakadenahan kag nagatabuay sa baybay sang Atlantiko. Ginakaon kuno sang iban ang balas para indi nila malipatan ang ila lugar. Ang iban naman mas gusto pa nga mapatay paagi sa pagbalighot sang kadena sa ila liog.

Kahilwayan!

Sang umpisa sang katuigan 1800, nagdamo ang panikasog nga dulaon ang pagpang-ulipon. Ang katapusan nga barko sang mga ulipon halin sa Ouidah pa Estados Unidos, nagdungka sa Mobile, Alabama, sang Hulyo 1860. Pero wala magdugay ang ila pagkaulipon, kay sang 1863 nagproklamar ang Estados Unidos nga hilwayon sila. Nauntat na gid man ang pagpang-ulipon sa mga kontinente sang Amerika sang 1888, sang gin-untatan ini sang Brazil. *

Ano ang resulta sang mga pagpang-ulipon sadto? Una, nagdamo ang Aprikano sa mga pungsod sa Amerika, kag naimpluwensiahan nila ang kultura sa sini nga mga pungsod. Isa pa, naglapnag ang voodoo, isa ka relihion nga nagahimo sing madyik kag nagapanghiwit, nga lapnag gid sa Haiti. “Ang voodoo,” siling sang Encyclopædia Britannica “naghalin sa tinaga nga vodun, buot silingon dios, ukon espiritu sa lenguahe sang mga Fon sa Benin (Dahomey sang una).”

Makapasubo nga nagapadayon gihapon ang mapintas nga pagpang-ulipon, bisan pa indi tanan literal. Halimbawa, minilyon ang naulipon sa sobra nga kapigaduhon. Ang iban naman, naulipon sang mapintas nga gobierno. (Manugwali 8:9) Minilyon man ang naulipon sa mga panudlo kag disparatis sang butig nga relihion. Masarangan bala sila hilwayon sang gobierno sang tawo? Indi! Si Jehova nga Dios lamang ang makahilway sa ila, kag himuon gid niya ini! Ang Pulong sang Dios, ang Biblia, nagpromisa nga ang tanan nga nagasimba kay Jehova base sa kamatuoran sa Biblia—ang kamatuoran nga nagahilway sa mga tawo—makatigayon sa ulihi sing “mahimayaon nga kahilwayan sang mga anak sang Dios.”—Roma 8:21; Juan 8:32.

[Mga Nota]

[Kahon/Retrato sa pahina 24]

ANG “TAWO MAY GAHUM SA ISA SA IYA KASAMARAN”

Madamo ang nagapati nga ang mga negosyante nakakuha sang mga ulipon paagi sa pagsalakay sa iban nga mga lugar kag pagpangidnap. Bisan pa amo sini ang ila ginahimo, indi sila makakuha sing minilyon ka ulipon kon “wala nagkonsabuhay ang mga manuggahom nga Aprikano kag mga negosyante,” siling sang propesor sa kasaysayan sang Aprika nga si Dr. Robert Harms, sang gin-interbyu sia sa radyo. Matuod gid nga ang “tawo may gahum sa isa sa iya kasamaran”!—Manugwali 8:9.

[Credit Line]

© Réunion des Musées Nationaux/Art Resource, NY

[Mapa sa pahina 22]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Mga 12 milyones ka Aprikano ang gindala patabok sa Atlantiko para mangin ulipon

APRIKA

BENIN

Ouidah

Slave Coast

[Retrato sa pahina 22, 23]

Ining pamakod sang Portuguese nga gintukod sang 1721, ginhimo na nga Ouidah Museum of History

[Credit Line]

© Gary Cook/Alamy

[Retrato sa pahina 23]

© Danita Delimont/Alamy

[Retrato sa pahina 23]

Estatwa sang ulipon nga nagapos kag nabusalan

[Retrato sa pahina 23]

Ang Door of No Return, isa ka tinukod nga nagasimbulo sa katapusan nga tion sang mga ulipon sa Aprika

[Credit Line]

© Gary Cook/Alamy