MAY gusto bala sa aton nga magmasakit? Wala, bangod ang pagbalatian perwesyo gid kag magasto. Kon nagamasakit ka, wala lamang nagalain ang imo pamatyag kundi indi ka pa makaobra ukon makaeskwela, indi ka makapangita sing kuarta ukon makaatipan sa imo pamilya. Mahimo nga kinahanglan pa gani nga atipanon ka sang iban, kag daku ang magasto mo sa mga bulong kag sa pagpabulong.

Ginasiling nga “Ang pagtapna mas maayo sangsa pagbulong.” Ang pila ka balatian indi malikawan. Pero may mahimo ka para matapna ukon malikawan ang pagbalatian. Binagbinaga ang lima ka butang nga mahimo mo subong para mangin mapagros ka.

Suno sa Mayo Clinic, “ang isa sa pinakaepektibo nga paagi nga malikawan ang pagbalatian kag ang paglaton sini” amo ang pagpanghinaw sing kamot. Ang isa sa pinakamahapos nga paagi nga malatnan ka sing sip-on ukon trangkaso amo ang pagpahid sang imo ilong kag pagkuso sang imo mga mata kon ang imo kamot may kagaw. Para indi ka malatnan sang balatian dapat ka pirme manghinaw. Ang katinlo makabulig man agod indi maglaton ang malala nga mga balatian subong sang pulmonya kag paglupot, nga amo ang ginatunaan sang kamatayon sing kapin sa dos milyones ka bata kada tuig nga wala pa lima ka tuig ang edad. Bisan ang makamamatay nga Ebola mahimo malikawan paagi sa pagpanghinaw pirme.

May mga tion nga ang pagpanghinaw importante gid para maamligan ang imo ikaayong lawas kag ang iya sang iban. Dapat ka manghinaw:

• Pagkatapos gamit sing kasilyas.

• Pagkatapos islan sing dayaper ang bata ukon updan sa kasilyas.

• Antes kag sa tapos bulngon ang pilas.

• Antes kag sa tapos makaupod ang isa nga nagamasakit.

• Antes magdigamo, magserbe sing pagkaon, ukon magkaon.

• Sa tapos mangatsi, mag-ubo, ukon magsikma.

• Sa tapos magtandog sing sapat ukon ipot sang sapat.

• Sa tapos maghaboy sing basura.

Dapat pat-uron mo nga ginahinawan mo sing maayo ang imo mga kamot. Ginapakita sang mga pagtuon nga madamo sang nagagamit sing pangpubliko nga kasilyas ang wala nagapanghinaw ukon wala nagapanghinaw sing nagakaigo pagkatapos gamit sini. Paano ka dapat manghinaw?

• Bas-a ang imo mga kamot sing matinlo nga tubig kag habuni ini.

• Pabukala ang habon sa imo mga kamot, kag tinlui man ang imo mga kuko, kumalagko, likod sang mga kamot, kag igutlan sang mga tudlo.

• Hapulasa ang imo kamot sing mga 20 segundos.

• Bunlawi ini sing matinlo nga tubig.

• Trapuhi ini sing matinlo nga trapo.

Simple lamang ini nga mga paagi pero makatapna ini sing mga balatian kag makaluwas sing kabuhi.

Sa pila ka pungsod, ang pagsag-ub sing matinlo nga tubig bahin na sang hilikuton sang isa ka pamilya kada adlaw. Apang ang pagtigayon sing matinlo nga tubig mahimo isa ka problema sa bisan diin nga bahin sang kalibutan kon ang mayor nga kuluhaan sang matinlo nga tubig mahigkuan bangod sa baha, bagyo, guba nga tubo, ukon iban pa nga kabangdanan. Kon ang kuluhaan sing tubig indi matinlo ukon indi nagakaigo ang pagtago sing tubig, istaran ini sang mga parasito, kag tunaan man sang kolera, lupot, tipos, hepatitis, kag iban pa nga impeksion nga mahimo bangdan sang kamatayon. Ang mahigko nga ilimnon nga tubig isa sa mga kabangdanan sang mga 1.7 bilyones nga nagabalatian sing lupot kada tuig.

Mahimo nga magbalatian sing kolera ang isa kon mag-inom sia sing tubig ukon magkaon sing pagkaon nga kontaminado sang higko sang tawo nga may kolera. Ano ang mahimo mo para amligan ang imo kaugalingon sa sini kag sa iban pa nga sahi sang higko sa tubig bisan sa tapos sang kalamidad?

• Pat-ura nga ang tanan nga tubig nga imo ginainom—lakip na ang tubig nga ginagamit sa pagpanipilyo, paghimo sing yelo, pagpanghugas sing pagkaon kag mga pinggan, ukon pagluto—matinlo ang ginhalinan, pareho sang tubig nga nakaagi na sa proseso sang pagtinlo ukon ginabaligya nga tubig sang kilala nga kompanya.

• Kon may posibilidad nga ang inyo ginakuhaan sing tubig nahigkuan, pabukali ini antes gamiton ukon butangi sing nagakaigo nga kemikal.

• Kon nagagamit sing mga kemikal, pareho sang chlorine ukon mga tableta nga nagatinlo sa tubig, sunda gid ang direksion sang naghimo sini.

• Maggamit sing de-kalidad nga mga water filter ukon salaan, kon may yara sini kag kon masarangan mo.

• Kon wala ka sing kemikal nga nagatinlo sa tubig, mahimo gamiton ang bleach paagi sa pagmikskla sing walo ka tulo sa kada galon sang tubig (duha ka tulo kada litro), samua ini sing maayo, kag maghulat sing 30 minutos antes ini gamiton.

• Magsupot sing tubig sa matinlo kag may takop nga mga suludlan agod indi ini mahigkuan liwat.

• Pat-ura nga matinlo ang bisan ano nga inugkandos sa tubig, pareho sang kabo.

• Kon mag-uyat ka sing suludlan sang tubig dapat matinlo ang imo mga kamot, kag indi pag-itusmog ang imo mga kamot ukon mga tudlo sa tubig nga ilimnon.

Ang maayo nga panglawas matigayon paagi sa husto nga nutrisyon, kag para mahimo ini kinahanglan ang masustansia kag balanse nga pagkaon. Mahimo binagbinagon mo ang imo ginakaon nga maasin, tambok, kag matam-is, kag bantayan mo man ang kadamuon sang imo ginakaon. Magkaon sing mga prutas kag utan, kag lainlain nga pagkaon. Tan-awa ang listahan sang ingrediente sa putos para mapili mo ang whole-grain nga mga pagkaon kon nagabakal sing tinapay, seryal, pasta, ukon bugas. Mas masustansia ini kag mas madamo sing fiber sangsa gingaling sing maayo nga mga uyas. Kon tuhoy naman sa protina, magkaon lang sing gamay kag kauna lang ang unod nga bahin sang karne kag manok kag magkaon man sing isda sing pila ka beses kada semana, kon posible. Sa pila ka pungsod, posible man nga may mga ulutanon nga madamo sing protina.

Kon palakaon ka sing matam-is kag puro nga tambok, mahimo magsobra ka katambok. Agod malikawan ini, mag-inom sing tubig sa baylo sang matam-is nga mga ilimnon. Magkaon sing madamo nga prutas imbes sang madamo sing kalamay nga mga pangyam-is. Limitahi ang pagkaon sing puro nga tambok sa mga soriso, karne, sing mantikilya, keyk, keso, kag cookies. Kag mas maayo nga maggamit sing mga mantika nga diutay ang tambok.

Ang pagkaon sing sobra nga asin makapataas sang presyon sa dugo. Kon mataas ang imo presyon, tan-awa ang mga ingrediente sa putos sang pagkaon para diutay lang nga asin ang imo makaon. Mas maayo nga maggamit sing mga herb kag mga panakot sa baylo sang asin.

Ang kadamuon sang imo ginakaon pareho ka importante sa kon ano ang imo ginakaon. Gani bisan pa nanamitan ka magkaon, mag-untat na sa pagkaon kon wala ka na ginagutom.

Ang isa ka problema nga naangot sa nutrisyon amo ang pagkahilo sa pagkaon. Ang bisan ano nga pagkaon makahililo kon indi nagakaigo ang paghanda kag pagtago sini. Kada tuig, 1 sa 6 ka Amerikano ang nagakahiluan sang pagkaon. Ang kalabanan nagaayo nga wala sing makahalalit nga mga epekto, pero ang iban nagakapatay gid. Ano ang mahimo mo para malikawan ini?

• Ang mga utan nagatubo sa duta nga mahimo gin-abonohan sing ipot sang sapat, gani hugasi ini sing maayo antes mo lutuon.

• Hinawi ang imo mga kamot, kag hugasi sing mainit kag may habon nga tubig ang tapalan, mga gamit sa kusina, mga pinggan, kag ang palibot sang lababo antes ini gamiton.

• Agod indi maglaton ang higko, indi pag-ibutang ang pagkaon sa pinggan ukon sa bulutangan nga gintungtungan mo na sang wala pa maluto nga itlog, manok, karne, ukon isda kon wala ini mahugasan.

• Lutua ang pagkaon sa nagakaigo nga temperatura nga maluto gid ini, kag ibutang sa repredyeritor ang madali mapan-os nga pagkaon nga indi dayon makaon.

• Ihaboy ang madali mapan-os nga pagkaon nga wala mabutang sa repredyeritor pagligad sing sobra duha ka oras ukon isa ka oras kon mainit (sobra 32 degrees Celcius) ang temperatura.

Ano man ang imo edad, kinahanglan mo nga mangin aktibo pirme sa pisikal agod mangin maayo ang imo lawas. Madamo karon ang kulang sing ehersisyo. Ngaa importante ang pag-ehersisyo? Ang pagpabilin nga aktibo makabulig sa imo nga:

• Makatulog sing maayo.

• Mangin mapagsik.

• Mangin mabakod ang mga tul-an kag maskulo.

• Mahuptan ukon matigayon ang nagakaigo nga kabug-aton.

• Malikawan ang depresyon.

• Malikawan ang temprano nga kamatayon.

Kon indi ka aktibo sa pisikal, mahimo:

• Magbalatian ka sa tagipusuon.

• Magbalatian ka sing type 2 diabetes.

• Magbalatian ka sing alta-presyon.

• Magtaas ang imo kolesterol.

• Maistrok ka.

Ang pisikal nga hilikuton nga bagay sa imo nagadepende sa imo edad kag panglawas, gani maayo nga konsultahon mo anay ang imo doktor antes ka magsugod sing bag-o nga ehersisyo. Suno sa mga panugda, ang mga bata kag tin-edyer dapat makahimo sing 60 minutos nga haganhagan asta sa todotodo nga hilikuton kada adlaw. Ang mga adulto dapat may 150 minutos nga haganhagan nga hilikuton ukon 75 minutos nga todotodo nga hilikuton kada semana.

Pilia ang hilikuton nga masadya kaangay sang basketbol, tennis, soccer, pagdagundagon, pagbisikleta, pagpanghardin, pagpamis-ak, swimming, pagbugsay, jogging, ukon iban pa nga ehersisyo. Paano mo mahibaluan kon ang hilikuton haganhagan ukon todotodo? Subong palatandaan, ginabalhas ka sa haganhagan nga hilikuton, pero sa todotodo nga ehersisyo indi ka na makahambal sing maayo samtang ginahimo ini.

Ang kalawigon sang tulog lainlain sa kada tawo. Ang kalabanan nga mga bag-ong bun-ag nagatulog sing 16 asta 18 ka oras kada adlaw, ang mga nagatakangtakang nga bata mga 14 ka oras, kag ang wala pa nagaeskwela nga mga bata mga 11 ukon 12 ka oras. Ang nagaeskwela naman nga mga bata nagakinahanglan sing mga 10 ka oras nga tulog, ang mga tin-edyer mga 9 ukon 10 ka oras, kag ang mga adulto 7 asta 8 ka oras.

Ang pagtigayon sing bastante nga tulog indi pagusto lang. Suno sa mga eksperto, ang bastante nga tulog importante sa:

• Pagtubo kag pagdaku sang kabataan kag mga tin-edyer.

• Pagtuon kag pagdumdom sang bag-o nga impormasyon.

• Paghupot sing balanse nga mga hormone nga may epekto sa metabolismo kag kabug-aton.

• Kapagros sang tagipusuon.

• Pagtapna sa balatian.

Ang kakulang sing tulog may kaangtanan sa sobra nga katambukon, depresyon, balatian sa tagipusuon, diabetes, kag mga aksidente. Gani may rason gid kita nga magtulog sing bastante.

Gani ano ang mahimo mo kon natalupangdan mo nga may problema ka sa pagtigayon sing bastante nga tulog?

• Tinguhai nga magtulog kag magbugtaw sa pareho nga oras kada adlaw.

• Ang imo kuarto dapat malinong, madulom, makaparelaks, kag indi tama kainit ukon tama katugnaw.

• Indi magtan-aw sing TV ukon maggamit sing mga gadyet kon nagahigda ka na.

• Dapat nga komportable ang imo katre tubtob posible.

• Indi magpabusog, likawi ang caffeine, kag alkohol antes magtulog.

• Kon nahimo mo na ang mga nasambit kag indi ka gihapon makatulog ukon may problema ka gihapon sa pagtulog—subong sang sobra nga katuyo kon adlaw ukon daw ginalagas ang imo pagginhawa samtang nagatulog—dapat magpakonsulta ka sa doktor.