KINAHANGLAN naton ang enerhiya para magpainit ukon magpabugnaw sang aton mga balay, para sa gatong sang aton salakyan, kag para mahimo ang madamo nga hilikuton kada adlaw. Pero ang mga tawo sa bilog nga kalibutan nagaatubang sing daku nga problema sa enerhiya.

Para kay Gary, nga taga-Bagatnan nga Aprika, daku gid nga problema “ang padayon nga pagmahal sang gatong.” Si Jennifer, nga taga-Pilipinas, nabalaka gid kon bala may masaligan pa nga makuhaan sang enerhiya, kay “pirme na lang brown out.” Si Fernando, nga taga-El Salvador, nagsiling nga “nabalaka sia sa epekto sa palibot.” Sa madamo nga lugar sa bilog nga kalibutan, ang mga ginahalinan sang enerhiya nagahigko sa palibot.

Gani mahimo maghunahuna ka, ‘Paano ko atubangon ini nga mga problema sa enerhiya?’

Tanan kita makadesisyon nga mangin maalamon sa paggamit sing enerhiya. Ang husto nga pagkinot kag paggamit sing enerhiya may mga benepisyo. Kon gamay ang aton magamit nga enerhiya, gamay man ang aton balayran. Makabulig pa kita sa pag-amlig sang palibot, kay wala na kita nagadugang sa nagadaku nga problema sa enerhiya.

Binagbinagon naton ang tatlo ka aspekto nga mahimo kita mangin maalamon sa paggamit sang enerhiya: sa aton puluy-an, transportasyon, kag mga hilikuton kada adlaw.

Magkinot sa paggamit sing erkon kag heater. Ginapakita sang isa ka pagtuon sa isa ka pungsod sa Europa nga paagi sa pagbuhin sang init sang heater sing duha lang ka degrees kon tigtulugnaw, daku gid ang makinot nga enerhiya sa bilog nga tuig. Si Derek, nga taga-Canada, nag-ugyon man sa sini. “Paagi sa pagsuksok sing madamol nga mga bayo imbes nga pataasan ang temperatura sang mga heater, makakinot kami sing enerhiya,” siling niya.

Amo man sini nga prinsipio ang maaplikar sa paggamit sing erkon sa mga mainit ang klima. Ginapahinay ni Rodolfo, nga taga-Pilipinas, ang thermostat sang iya erkon. Ngaa? Nagsiling sia, “Makakinot kami sa kuarta kag sa enerhiya.”

Isira ang mga bintana kag mga puertahan kon nagapainit ukon nagapabugnaw sang inyo balay. * Indi mausik ang enerhiya kon tinguhaan naton nga indi makagua ang init ukon bugnaw. Halimbawa, kon bukas ang puertahan kon tigtulugnaw, mas daku nga enerhiya ang kinahanglan para mapainit ang temperatura sa inyo balay.

Magluwas sa pagsira sang mga bintana kag mga puertahan, ang pila nakabuhin pa gid sang mausik nga enerhiya paagi sa pagbutang sing mas maayo sing insulasyon nga mga bintana.

Maggamit sing indi mahakog sa enerhiya nga mga suga. “Imbes maggamit sing kinaandan nga mga bombilya, nagagamit kami sing bag-o nga mga bombilya nga mas makini  sa enerhiya,” siling ni Jennifer, nga ginsambit kaina. Bisan pa mas mahal ini nga klase sang mga suga, indi ini mahakog sa enerhiya, gani mas diutay ang imo balayran sa kuryente.

Kon mahimo, magsakay sa pangpubliko nga transportasyon. “Kon posible, nagasakay ako sa tren ukon nagabisikleta pakadto sa obra,” siling ni Andrew nga taga-Great Britain. Ang libro nga Energy: What Everyone Needs to Know nagapahanumdom sa aton nga “ang mga awto mas magasto sa enerhiya sing tatlo ka pilo kada pasahero sangsa mga bus kag mga tren.”

Planuha sing maayo ang imo biyahe. Kon naplano mo na nga daan ang imo biyahe, malikawan mo ang pagbalikbalik, gani mas makakinot ka sang enerhiya, tion, kag kuarta.

Si Jethro, nga taga-Pilipinas, nagapain na nga daan sang iya inugpatughong. “Gani mas maplano ko sing maayo ang akon mga biyahe.”

Buhini ang paggamit sing mainit nga tubig. Suno sa isa ka pagtuon, “ang magamit nga enerhiya para sa pag-init sing tubig sa mga puluy-an nagaaberids sing 1.3 porsiento sang kabilugan nga enerhiya nga magamit sang mga siudad sang Australia ukon 27 porsiento sang kabilugan nga enerhiya nga magamit sang tagsa ka balay.”

Bangod nagagamit sing enerhiya ang pag-init sang tubig, ang pagbuhin sa paggamit sini makakinot man sa enerhiya. Gani may rason gid si Victor, nga taga-Bagatnan nga Aprika, sa pagsiling: “Ginatinguhaan namon nga maggamit sing indi tama kainit nga tubig kon nagapaligo.” Suno sa sientipiko nga si Steven Kenway, “wala ka gid sing pierdihon kon ginabuhinan mo ang ginagamit nga mainit nga tubig,” bangod “mabuhinan sini ang enerhiya kag tubig nga magamit, mabuhinan ang kinahanglanon nga enerhiya para sa mga kagamitan, kag ang mga puluy-an . . . makakinot sa galastuhan.”

Patya ini. Lakip sa sini ang mga suga, mga gadyet, kag mga gamit, pareho sang mga TV kag kompyuter. Madamo sini nga kagamitan nga bisan ginpatay na, nagakaon gihapon sang kuryente. Gani ginapanugda sang pila ka eksperto nga hukson sa salaksakan ukon maggamit sing may switch nga mga extension cord para mas makakinot sa kuryente. Amo ini ang pirme ginahimo ni Fernando, nga ginsambit kaina, “Ginapatay ko ang suga kag ginahukas ko sa mga salaksakan ang mga wala ko na ginagamit.”

Mahimo nga indi naton makontrol ang presyo sang enerhiya ukon ang malain nga epekto sini sa palibot, pero makadesisyon kita nga gamiton ini sing maalamon. Ang mga tawo sa bilog nga kalibutan nagapangita sing paagi nga mahimo ina. Matuod, nagakinahanglan sing panikasog kag pagplano ang pagkinot sang enerhiya, pero binagbinaga ang mga benepisyo. Si Valeria nga taga-Mexico nagsiling: “Diutay lang ang akon gasto, kag naamligan ko pa ang palibot.”