Nilo—Ano ang Nahibaluan Mo Parte sa Sini nga Suba?

ANG Nile (ukon Nilo sa Hiligaynon) amo ang Griego nga ngalan sini nga suba nga ang iya aminhan amo ang dumaan nga Egipto. Bangod sa sini nga suba, ang Egipto nangin bugana sa tubig. Sa Hebreong Kasulatan, gintawag ini nga suba nga ye’orʹ (kon kaisa ye’ohrʹ). Ini nga tinaga nagakahulugan nga “suba” ukon ‘ililigan’ (pareho sa ginasiling sang Daniel 12:5 kag Isaias 33:21) ukon “mga alagyan” sang tubig (tanel sang minahan, pareho sang mabasa sa Job 28:10). Makaisa gid lang nga gingamit ang termino nga ye’orʹ para sa Suba Tigris (Hidekel sa Biblia) sang Mesopotamia. (Daniel 12:5-7; ipaanggid ang 10:4.) Pero sa tagsa ka tion nga ginagamit ini nga termino, ginapakita sang konteksto nga pirme ini nagapatuhoy sa Nilo, kag kon sa plural nga porma, sa mga kanal sang Nilo. (Salmo 78:44; Isaias 7:18) Sugod sang Ika-18 nga Dinastiya, ang ngalan sini nga suba sa Egipto (jrw), halos lapitlapit sa Hebreo nga ngalan sini.

Ang Alagyan sang Nilo

Ang Nilo amo ang pinakamalaba nga suba sa bilog nga kalibutan. Nagalaba ini sing 6,671 kilometros (km) ukon 4,145 milyas (mi) halin sa uluhan sini. Nagasugod ini sa linaw sang moderno nga Rwanda kag Burundi. Nagaagi ini sa Lake Victoria, kag halin diri nagailig ini sa Lake Mobutu. Sa aminhan pa gid sini, ginatawag ang suba nga White Nile. Nagatabuay ang White Nile kag Blue Nile sa Khartoum. Ang tubig sang Blue Nile nagahalin sa kabukiran sang naaminhan nga Etiopia. Ang mayor nga suba sang Nilo ara sa aminhan sang Khartoum. Nagailig man diri ang Suba Atbara kag nagtabo ini sa Nilo mga 300 km (190 mi) sa aminhan-sidlangan sang Khartoum. Nagalikoliko dayon ang Nilo sa mataas nga kamingawan sang naaminhan nga Sudan nga may anom ka nagasunodsunod nga busay sa tunga sang Khartoum kag Aswan (Sevene sa Biblia). Amo ini ang dulunan sang Nubia kag Egipto. Ang tubig sang Nilo naganabaw bangod sa sobra nga init sang adlaw kag sa mga irigasyon sang Egipto. Ining nabilin nga tubig nagadiretso dayon sa Dagat Mediteraneo nga mga 2,700 km (1,700 mi) sa aminhan sang Khartoum.

Ang Nile Valley halos pirme makitid. Sa kalabanan nga bahin sang Nubia, madalom ang pangpang sini samtang nagaagi sa tunga sang desyerto. Sa aminhan sang Aswan, nga amo anay ang Ilaya nga Egipto, ang suba nagalapad pero ang antad sang pangpang indi maglampas sa mga 20 km (12 mi). Paglab-ot sang suba sa Aminhan sang moderno nga Cairo, nagasanga ini sa duha ka suba nga ginatawag karon Rosetta kag Damietta. Ini nga mga ngalan ginsunod sa mga pantalan nga siudad nga ara sa mga gibwangan sini sa baybayon sang Mediteraneo. Bangod sa pagsanga-sanga sang suba Nilo, nahuman ang katunggan nga Nile Delta. Sang una, ang suba may iban pa nga sanga. Amo gani nga nagsiling ang Griegong mga istoryador kag mga geograpo nga may lima ini asta pito ka sanga. Ini nga mga sanga kag mga alagyan sang tubig napuno sang labnang gani mahimo nga nagkitid ini ukon nadula na gid.

Ang Bentaha sang Pagbaha Kada Tuig

Ang Suba Nilo may pinasahi nga kinaiya. Kada tuig nagataas ang tubig sini kag nagabaha. Gani, bentaha gid ini sa pananom sang mga tawo nga nagaistar malapit sa pangpang. Nagabaha ang Nilo bangod sa ulan sa Etiopia kon tigtulugnaw kag tigpamulak (kag kon nagakatunaw ang yelo sa kabukiran). Bangod sini nagasulog ang Blue Nile kag pagtabo sini sa White Nile, may dala na ini nga labnang halin sa kabukiran sang Etiopia. Nagadaku pa gid ang baha bangod sa Atbara River. Antes gintukod ang Aswan High Dam, ang tubig halin sa Atbara River amo ang rason kon ngaa nagabaha sa Egipto halin sa Hunyo kag ang pinakadalom gid sa Septiembre. Pagkatapos, nagaamat-amat na dayon ini nga naganabaw. Paghubas sang tubig, nagapabilin ang matambok nga duta.

Sa mamala nga duta sang Egipto, ang ila mga pananom nagadepende lang gid sa pagbaha kada tuig. Kon indi madalom ang baha, nagapamangag ang duta kag nagaresulta sa tiggulutom. Pero kon sobra naman ang baha, nagakaguba ang mga irigasyon (pati na ang mga pamalay). Gusto gid pirme mabal-an sang mga Egiptohanon kon ano kadalom ang baha kay may nakutkutan nga Nilometers (inugtakos sa tubig  sang suba) sa Egipto. Kon indi magbaha, amat-amat nga magapalapit ang desyerto sa pangpang. Pero halos tuigtuig gid nga nagabaha ang Nilo amo nga kilala ang Egipto nga may bugana nga patubas kag mga produkto.

Ginapakita sa damgo ni Paraon nga nasandig gid ang ekonomiya sang Egipto sa mga tubig sang Nilo. Sa iya damgo, may pito ka matambok nga baka nga nagtakas sa Nilo kag naghalab, kag may pito ka maniwang nga baka nga diri man naghalin. Ginalaragway sini nga madali maubos ang maayo nga patubas kon alang-alang ang pagbaha sa masunod nga tinuig.—Genesis 41:17-21.

Ang paglambas sang tubig sang Nilo ginpaanggid sa pagsalakay sang mga hangaway (Jeremias 46:7, 8; 47:2, 3). Gingamit naman ni propeta Amos ang pagdalum kag paghubas sang Nilo sa pag-ilustrar sang pag-antos sang indi matutom nga mga Israelinhon. (Amos 8:8; 9:5) Gingamit naman sang iban nga propeta ang paghubas sang Nilo sa pag-ilustrar sa kalaglagan nga magaabot sa Egipto bangod sa paghukom sang Dios sa ila. Kon maghubas ang Nilo, indi lamang mahalitan ang ila mga pananom kag kasapatan kundi maapektuhan man ang ila pagpangisda kag produksion sang lino.—Isaias 19:1, 5-10; Ezequiel 29:9, 10; Zacarias 10:11.

Naghimo ang mga Egiptohanon sang mga punong nga pulunduhan sang tubig para gamiton sa tion sang pagpanguma. Gani sang nagpadala si Jehova sang una nga kalalat-an sa Egipto, nangin dugo ang tubig sang Nilo pati na ang mga sapa, kanal, punong, kag ang mga “ginatipunan sang tubig.”—Exodo 7:14-25, APD.

Iban Pa nga Benepisyo

Magluwas nga ginagamit ang tubig sang Nilo sa mga tanom kag kasapatan, ginainom man ini sang mga Egiptohanon. (Exodo 7:18, 21, 24) Manami imnon ang tubig pagkatapos sang imbukada sang baha. Sa mga pangpang naman kag punong sang Nilo, nagatubo ang madabong nga papiro. Ginagamit ini sang mga Egiptohanon para sulatan kag himuon nga baruto. (Isaias 18:2) Madamo sing ilahas nga mga pispis sa lugar nga ginatubuan sang mga papiro kay diri sila nagapanginaon sang mga paka kag magagmay nga mga sapat. (Exodo 8:5, 9-11) Makita sa mga laragway nga ang mga Egiptohanon nagapangayam sing mga pispis samtang nagasakay sa ila baruto. Ang Nilo ginapaliguan man. Suno sa Biblia, diri nagpaligo ang bata nga babayi ni Paraon. (Exodo 2:5) May isa man ka laragway sa Egipto nga pulupareho sini. Makita diri nga nagapaligo ang isa ka dungganon nga babayi upod sa iya apat ka suluguon nga babayi. Ang Nilo pirme man ginaagyan. Ang mga baruto nga nagapaaminhan nagapaayon sa sulog. Ang mga nagapabagatnan naman ginatulod sang hangin halin sa Dagat Mediteraneo nga yara sa aminhan. Ang sakayan sang mga negosyante halin sa Fenicia kag Creta makapailaya pakadto sa Tebes (No-amon sa Biblia; Nahum 3:8) kag sa unhan pa.

Ang Nilo amo ang panguna nga depensa sang Egipto sa mga kaaway. Mabudlay atakehon ang Egipto halin sa Nubia-Etiopia sa bagatnan kay may mga busay. Kag mabudlay naman sila atakehon sang mga hangaway halin sa Asia kay may mga katunggan sa palibot sang gibwangan. Ang iban nga iskolar nagsiling nga nagtinikal ang hari sang Asiria nga si Senaquerib nga pamalhon niya ang tubig sang Nilo paagi sa iya tiil. Ginapakita lang sini nga indi problema sa iya ang depensa sang mga taga-Egipto.—2 Hari 19:24.

Ang paghubas kag pagtaas sang tubig sang Nilo kada tuig amo ang ginabasihan sang kalendaryo sang mga Egiptohanon. May tatlo ini ka panag-on nga tig-apat ka bulan, ang ‘Akhet, ukon Pagbaha; Peret, ukon Pagbalik (sang pagtambok sang duta kon maghubas na ang suba); kag Shomu, ukon Tigpalamangag (tig-ilinit). Kon mataas ang tubig, madamo sing hilikuton, nagahimo sila sing mga programa sa pagpanukod para may obra ang mga tawo.

Sa libro ni Ezequiel si Paraon ginarepresentar sang ‘daku nga dragon nga nagatubog sa tunga sang Suba sang Nilo.’ Mahimo nga ginbase ini sa mga buaya nga ara sa Nilo. (Ezequiel 29:3-5) Madamo man didto sing hippopotamus nga ginatawag sang Job 40:15 nga “Behemot.”

Ginasimba sang mga Egiptohanon ang Nilo subong dios sang pertilidad nga ginatawag Hapi. Ini nga dios lalaki, pero may dalagku nga mga titi sang babayi. Ang iya ulo ginakoronahan sang mga tanom sa tubig kag ang iya buy-on may wagkus sang mangingisda. Kada tuig, kon manugsugod na ang baha, may kapiestahan ang mga Egiptohanon para padunggan si Hapi paagi sa mga halad. Ginkomentuhan sang pila ka iskolar ang Exodo 7:15. Suno sa ila, nagakadto si Paraon sa Nilo kada aga para magsimba. Pero mahimo nga naglakatlakat lang sia didto ukon nagtan-aw kon daw ano kadalom ang suba.