SAAN a nabaknang isuna wenno mabigbigbig iti kagimongan. Awan pay makuna a balayna. Ngem minilion ti naimpluensiaan kadagiti pannursurona. Nagbiag kadi a talaga ni Jesu-Kristo? Ania ti ibaga dagiti moderno ken nagkauna nga eksperto?

• Kinuna ni Michael Grant, a historiador ken eksperto iti nagkauna a sibilisasion: “No di pulos nakuestionaran no talaga a nagbiag ti adu a pagano a tattao idi un-unana sigun iti pagibasaran a maus-usar para iti nagkauna a sursurat maipapan iti napalabas, ad-adda pay a ditayo mailibak a nagbiag ni Jesus no dayta met la ti pagibasarantayo para iti Baro a Tulag, nga isu met a talaga ti masapul.”

• Imbaga ni Rudolf Bultmann, a propesor kadagiti panagadal iti Baro a Tulag: “Ti panagduadua no talaga a nagbiag ni Jesus ket awan nakaibasaranna ken awan serserbina. Saan a limpio ti tao nga agduadua a ni Jesus ti nangidaulo iti dakkel a panagbalbaliw iti historia, a ti kaunaan a paset dayta ket makita iti kadaanan a komunidad dagiti Palestino [a Kristiano].”

• Insurat ni Will Durant, a historiador, mannurat, ken pilosopo: “No inimbento laeng [dagiti mannurat ti Ebanghelio] ti maysa a tao a dakkel ti impluensiana, makaay-ayo ti personalidadna, nangato ti prinsipiona, ken nangisuro maipapan iti panagkakabsat, dayta ket maikuna a milagro nga ad-adda pay a nakaskasdaaw ngem iti aniaman a milagro a nairekord iti Ebanghelio.”

• Ni Albert Einstein, a Judio a sientista a nayanak idiay Germany, ket kombinsido a nangibaga: “Judioak, ngem paginteresak ti nakaskasdaaw a personalidad ti Nazareno.” Idi dinamagda no mamati a nagbiag ni Jesus idi un-unana, insungbatna: “Diak pulos pagduaduaan dayta! Amin a mangbasa iti Ebanghelio mariknada ti presensia ni Jesus. Makita ti personalidadna iti tunggal sao. Saan a kasta ti maysa nga es-estoria laeng.”

  “Amin a mangbasa iti Ebanghelio mariknada ti presensia ni Jesus.”—Albert Einstein

Awanen ti mas detalyado pay a rekord maipapan iti biag ken ministerio ni Jesus no di dagiti salaysay ti Biblia a maawagan iti Ebanghelio—Mateo, Marcos, Lucas, ken Juan—a naipanagan kadagiti nangisurat. Makita met ti nagan ni Jesus kadagiti nagkauna a reperensia nga insurat dagiti saan a Kristiano.

• TACITUS

  (Agarup 56-120 C.E., wenno Common Era) Maibilang ni Tacitus kas katan-okan a nagkauna a Romano a historiador. Ti insuratna nga Annals ket maipapan iti Imperio ti Roma manipud 14 C.E. agingga iti 68 C.E. (Natay ni Jesus idi 33 C.E.) Insuratna a ni Emperador Nero ti nagdinamag a makin-utek iti dakkel a puor a nangdadael iti Roma idi 64 C.E. Ngem insurat ni Tacitus a pinabasol ni Nero dagiti Kristiano “tapno mapasardeng dayta a damag.” Sa kinuna ni Tacitus: “Ni Kristo, a naggapuan ti nagan [a Kristiano], ket nadusa iti ipapatay bayat ti turay ni Tiberio, iti panangsentensia ti administrador a ni Poncio Pilato.”—Annals, XV, 44.

• SUETONIUS

  (Agarup 69–kalpasan ti 122 C.E.) Iti insuratna a Lives of the Caesars, inrekord daytoy a Romano a historiador dagiti pasamak bayat ti turay ti umuna a 11 nga emperador ti Roma. Iti seksion para ken Claudio, natukoy ti gulo iti nagbabaetan dagiti Judio idiay Roma, a mabalin a gapu iti panagriririda maipanggep ken Jesus. (Aramid 18:2) Insurat ni Suetonius: “Pinapanaw [ni Claudio] dagiti Judio idiay Roma ta kanayon a mangrirriribukda gapu ken Kristo.” (The Deified Claudius, XXV, 4) Uray no nagkamali ni Suetonius iti akusasionna a ni Jesus ti makagapu iti panangriribuk, dina pinagduaduaan a nagbiag ni Jesus.

• PLINY NGA UB-UBING

  (Agarup 61-113 C.E.) Maysa a Romano nga autor ken administrador idi iti Bitinia (Turkey ita). Insuratna iti Romano nga emperador a ni Trajan ti maipapan iti ar-aramidenna kadagiti Kristiano iti dayta a probinsia. Kinunana a pinilitna dagiti Kristiano a mangtallikud iti pammatida ken impapatayna ti asinoman a saan nga agtulnog. Imbagana: “Dagidiay . . . nangulit iti inkararagko kadagiti [pagano] a Dios, ken nangpadayaw iti imahenmo, babaen iti arak ken insienso . . . ken kamaudiananna, nangilunod ken Kristo . . . , panagkunak, maiparbeng laeng a mawayawayaan.”—Pliny—Letters, Book X, XCVI.

•  FLAVIUS JOSEPHUS

  (Agarup 37-100 C.E.) Maysa a Judio a padi ken historiador. Imbagana a ni Ananus, maysa a nangato a padi dagiti Judio a mangus-usar idi iti impluensiana iti kagimongan, “inummongna ti uk-ukom ti Sanhedrin [ti nangato a korte dagiti Judio] ket insaklangna kadakuada ti maysa a tao nga agnagan Santiago, ti kabsat ni Jesus a naawagan iti Kristo.”—Jewish Antiquities, XX, 200.

• TI TALMUD

  Koleksion daytoy ti sursurat dagiti Judio a rabbi, manipud 200’s agingga iti 500’s C.E. Ipakita daytoy nga uray dagiti bumusbusor ken Jesus paneknekanda a nagbiag isuna. Kinuna ti maysa a pasetna nga “iti Paskua, nailansa ni Yeshu [Jesus].” Pudno a napasamak dayta sigun iti historia. (Babylonian Talmud, Sanhedrin 43a, Munich Codex; kitaem ti Juan 19:14-16) Kuna pay ti sabali a pasetna: “Awan koma ti agbalin nga anak wenno estudiantetayo a mangibabain iti bagina iti publiko a kas iti Nazareno”—ti masansan a pangawagda ken Jesus.—Babylonian Talmud, Berakoth 17b, footnote, Munich Codex; kitaem ti Lucas 18:37.

Mangted ti Ebanghelio iti detalyado a salaysay maipapan iti biag ken ministerio ni Jesus, a kas kadagiti espesipiko nga impormasion dagiti tattao, lugar, ken tiempo—dagiti pakailasinan ti makuna nga agpaypayso a rekord ti historia. Maysa a pagarigan ti mabasa iti Lucas 3:1, 2, a makatulong tapno maammuan ti eksakto a petsa no kaano nga inrugi ni Juan a Mammautisar ti trabahona a panangisagana iti dalan para ken Jesus.

Insurat ni Lucas: “Idi maikasangapulo ket lima a tawen ti panagturay ni Tiberio Cesar, idi a ni Poncio Pilato ti gobernador ti Judea, ket ni Herodes ti agturay iti distrito ti Galilea, ngem ni Felipe a kabsatna ti agturay iti distrito iti pagilian ti Iturea ken Traconite, ket ni Lisanias ti agturay iti distrito ti Abilinia, idi kaaldawan ti panguluen a padi a ni Anas ken ni Caifas, ti deklarasion ti Dios dimteng ken Juan nga anak ni Zacarias idiay let-ang.” Gapu iti daytoy a detalyado ken espesipiko a listaan, maibagatayo a “ti deklarasion ti Dios dimteng ken Juan” idi 29 C.E.

 Ti pito a nalatak a tattao nga innaganan ni Lucas ket pagaammo unay dagiti historiador. Nupay kasta, adda dagiti kritiko idi nga agduadua no nagbiag met laeng da Poncio Pilato ken Lisanias. Ngem napaneknekan a kamalida. Adda dagiti nadiskobre a nagkauna a kitikit a naglaon iti nagan dagita a dua nga opisial, prueba a husto ti insurat ni Lucas. *

Napateg nga ikabilangan no talaga met la a nagbiag ni Jesus ta napateg dagiti sursurona. Kas pagarigan, insuro ni Jesus no kasano ti agbiag a naragsak ken kontento. * Inkarina pay nga agbiagto dagiti tattao iti natalna, natalged ken nagkaykaysa a lubong, iti maymaysa a gobierno a maawagan iti “pagarian ti Dios.”—Lucas 4:43.

Umiso unay ti awag a “pagarian ti Dios” ta daytoy a gobierno ti usaren ti Dios a mangituray iti daga. (Apocalipsis 11:15) Nalawag nga impakita ni Jesus dayta a kinapudno iti modelo a kararagna: “Amami nga adda iti langlangit, . . . Umay koma ti pagariam. Maaramid koma ti pagayatam . . . iti daga.” (Mateo 6:9, 10) Ania ti aramiden ti Pagarian para kadagiti tattao? Kitaem dagitoy:

• Awanton ti gubat ken gulo.—Salmo 46:8-11.

• Agnanayonton nga awan ti kinadakes, kinaagum, korapsion, ken dagiti tattao a nasukir iti Dios.—Salmo 37:10, 11.

• Maaddaanto dagiti iturayan ti Pagarian iti makaparagsak ken produktibo a trabaho.—Isaias 65:21, 22.

• Ti daga ket agsublinto iti dati a nasayaat a kondisionna ken aglaplapusananto ti maapit.—Salmo 72:16; Isaias 11:9.

Mabalin a para iti dadduma, arapaap laeng dagita a kari. Ngem saan kadi nga arapaap laeng ti panagtalek iti maaramidan ti tao? Panunotem: Uray adun ti nagrang-ayan ti edukasion, siensia, ken teknolohia, minilion latta ita ti madandanagan ken saan a sigurado iti masanguanan. Inaldaw a makitkitatayo ti ebidensia ti saan a patas ken naulpit a pannakatrato dagiti tattao gapu iti politika, ekonomia, ken relihion, kasta met ti kinaagum ken korapsion. Wen, saan a nasolusionan ti panagturay ti tao dagita a problema!—Eclesiastes 8:9.

Aniaman ti rason, nagpateg nga ikabilangantayo no talaga a nagbiag ni Jesus. * Ngamin, kas iti kinuna ti 2 Corinto 1:19, 20: “Uray pay no kasano ti kaadu dagiti kari ti Dios, nagbalinda a Wen babaen [ken Kristo].”