Saksakit nga Iyakar Dagiti Insekto​—Kumarkaro a Parikut

ORASEN TI PANNATUROG iti maysa a pagtaengan idiay Latin America. Sidudungngo ken sisasayaat nga inulesan ti maysa nga ina ti baritona sana kinuna kenkuana a nargaan koma ti pannaturogna. Ngem iti kasipngetan, adda nangisit nga insekto a maawagan iti kissing bug, nga awan pay maysa a pulgada ti kaatiddogna, a rimmuar iti rekka ti bobida iti ngatuen ti kama. Di napupuotan ti panagdissona iti rupa ti matmaturog nga ubing ken di nadnadlaw ti panangsiludna iti nalamuyot a kudil ti ubing. Bayat nga agsussusop ti insekto iti dara, umib-ibleng met iti aduan parasito. Saan a nariing ti ubing, ngem kinudkodna ti rupana, isu a naiwaras iti sugat ti aduan parasito nga ibleng.

Gapu iti daytoy naminsan a panangsilud ti insekto, naakaran ti ubing iti Chagas’ disease. Iti las-ud ti makalawas wenno dua, naggurigor ken imbal ti bagina. No makalasat, agtaengen ti parasito iti bagina ket rautennan ti puso, ur-urat ken dagiti tisyu. Mabalin nga awan madlaw a sintomas iti mapalabas a 10 agingga iti 20 a tawen. Ngem mabalin a masugat ti bagisna, maimpeksion ti utekna, ket kamaudiananna, matay gapu iti sakit ti puso.

Daytoy a sarsarita ti agpaypayso a mangiladawan no kasano a mayakar ti Chagas’ disease. Idiay Latin America, mabalin a minilion ti agpeggad a maungnguan iti kastoy a bisong ni patay.

Dagiti Adu ti Sakana a Kakadua ti Tao

“Kaaduan kadagiti kakaruan a gurigor ti tao ket gapu kadagiti nagbabassit nga organismo nga iyakar dagiti insekto,” kuna ti Encyclopædia Britannica. Saan laeng a dagiti pudno nga insekto​—dagiti innem ti sakada a parsua a kas kadagiti ngilaw, timel, lamok, kuto, ken barrairong​—no di ket uray dagiti walo ti sakada a parsua a kas kadagiti kagaw ken angpas, ti gagangay nga awagan dagiti tattao nga “insekto.” Dagiti sientista iramanda amin dagitoy iti dakdakkel a grupo a maawagan iti arthropod​—​ti kadakkelan a grupo dagiti animal​—​a pakairamanan ti di kumurang a sangamilion a naammuanen a kita.

Adu nga insekto ti di mangan-ano iti tao, ken makatulong pay ketdi ti dadduma. No awanda, di mapertilisado wenno saan nga agbunga ti adu kadagiti mula ken kayo a pagtaraon dagiti tattao ken animal. Dadduma nga insekto ket makatulong met a mangbalbaliw kadagiti basura tapno mausar manen. Adu nga insekto ti mangan iti bin-ig a mula, ket kanen met ti dadduma ti padada nga insekto.

Siempre, addada insekto a makapasuron iti tao ken animal gapu iti nasakit a kagatda wenno uray ti laeng kinaaduda. Dadduma ti agdadael met kadagiti mula. Nupay kasta, ti kadaksan ket iwaras dagiti insekto ti sakit ken ipapatay. Dagiti sakit nga iyakar ti adu nga insekto “ti ad-adda a nagsakitan ken nakatayan ti ad-adu a tattao idi maika-17 a siglo agingga idi kattapog ti maika-20 a siglo ngem  iti agtitipon a dadduma pay a pakaigapuan,” kuna ni Duane Gubler iti Centers for Disease Control and Prevention ti E.U.

Itatta, agarup 1 iti kada 6 a tattao ti makaptan iti sakit nga iwaras dagiti insekto. Malaksid iti panangparigatna kadagiti tattao, dakkel ti magasto iti sakit nga iwaras dagiti insekto, nangruna dagidiay di makabael nga agpaagas kadagiti napanglaw a pagilian. Dakkel ti magasto uray maminsan laeng a rumsua ti sakit. Naipadamag a ti napasamak nga angol idiay makinlaud nga India idi 1994 ti nangibus iti binilion a doliar a kinabaknang ti pagilian ken ti lubong. Sigun iti World Health Organization (WHO), saanto a makalung-aw ti ekonomia dagiti napanglaw a pagilian agingga a di mapukaw dagita a sakit.

No Kasano a Pagsakitendatayo Dagiti Insekto

Adda dua a kangrunaan a pamay-an dagiti insekto a mangyakar iti sakit. Ti umuna ket awiten laeng dagiti insekto dagiti nagbabassit nga organismo a mangted iti sakit babaen iti makinruar a paset ti bagida. No kasano a maitugot dagiti tattao ti rugit iti pagtaengan babaen kadagiti narugit a sapatosda, “mabalin nga agawit dagiti ngilaw iti minilion a nagbabassit nga organismo babaen kadagiti sakada ket, no adudan, mabalin a mangpataudda iti sakit,” kuna ti Encyclopædia Britannica. Kas pagarigan, makaala dagiti ngilaw iti rugit kadagiti ibleng, ket iyakarda dayta no agdissoda iti taraon wenno inumen. Iti kasta, makaptan dagiti tattao kadagiti mangpakapuy ken makapapatay a sakit a kas iti tipus, sika, ken uray ti kolera. Agiwaras met dagiti ngilaw iti trachoma​—ti kangrunaan a pakaigapuan iti panagbulsek iti lubong. Makabulsek ti trachoma babaen ti panangsugatna iti cornea​—ti nasaragasag a paset ti mata nga adda iti sango ti iris. Iti intero a lubong, agarup 500,000,000 a tattao ti addaan iti trachoma.

Agbiag dagiti ipes iti rugit, ket maatap met a mangyakarda iti sakit babaen iti makinruar a paset ti bagida. Maysa pay, inaig dagiti eksperto ti allergy nga agtaud iti ipes iti nabiit pay nga iyaadu dagiti agangkit, nangruna kadagiti ubbing. Panunotenyo, kas pagarigan, ti balasitang a ni Ashley, nga agtawen iti 15. Adu a rabii a marigatan nga aganges gaput’ angkitna. Idi nakasaganan ti doktorna a mangdengngeg iti panagandar ti barana, adda rimmuar nga ipes iti blusana ket nagkarayam pay a bimmalasiw iti lamisaan a pageksamenan.

Dagiti Sakit nga Adda iti Uneg ti Bagi ti Insekto

Agiwaras met dagiti insekto iti sakit iti maikadua a pamay-an no adda dagiti virus, bakteria, wenno parasito iti uneg ti bagida. Iwarasda dayta no kumagatda wenno iti dadduma pay a pamay-an. Sumagmamano laeng kadagiti insekto ti agiwaras iti sakit kadagiti tattao iti kastoy a wagas. Kas pagarigan, nupay rinibu ti kita dagiti lamok, dagiti laeng kita nga Anopheles ti agiwaras iti malaria​—ti maikadua iti lubong a makapapatay ken makaakar a sakit (a sumaganad iti sarut).

Nupay kasta, iwaras met ti dadduma a lamok ti adu a nadumaduma a kita ti sakit. Ipadamag ti WHO: “Iti amin nga insekto nga agiwaras iti sakit, ti lamok ti kapeggadan. Agiwaras iti malaria, dengue ken yellow fever, ket dagitoy ti pakatayan  ti sumagmamano a milion. Ginasut met a milion ti agsakit kadagitoy iti kada tawen.” Agpeggad iti malaria ti di kumurang nga 40 a porsiento kadagiti tattao iti lubong, ken agarup nga 40 a porsiento iti dengue. Iti adu a lugar, mabalin a makaptan ti maysa a tao iti malaria ken dengue.

Siempre, saan laeng a dagiti lamok ti agawit iti sakit. Dagiti ngilaw a maawagan iti tsetse ket agiwaras iti maysa a kita ti parasito a maawagan iti protozoa, a pakaigapuan ti sleeping sickness. Ginasut a ribu a tattao ti agsakit isu a kapilitan a mabaybay-an ti intero a komunidad dagiti nadam-eg a bangkagda. Gapu ta agiwaras dagiti insekto a blackfly iti organismo a pakaigapuan ti river blindness, nabulseken ti agarup 400,000 nga Africano. Agawit dagiti insekto a sand fly iti parasito a pakaigapuan ti leishmaniasis, maysa a sakit a makabaldado, mangpalaad, ken masansan a makapapatay. Minilion a tattao iti lubong, aniaman ti edadda, ti agsagsagaba ita iti kasta. Dagiti timel a masarakan iti sadinoman a lugar ket agiwaras met iti lapat, encephalitis, tularemia, ken angol​—a kaaduanna a mainaig iti sakit a Black Death, ta iti las-ud laeng iti innem a tawen, kakatlo iti populasion ti Europa ti natalipupos idi Edad Media.

Dagiti kuto, kagaw, ken angpas ket agiwaras iti nadumaduma a kita ti tipus, malaksid pay ti dadduma a sakit. Kadagiti kalkalainganna ti paniempoda a pagilian iti intero a lubong, dagiti angpas ket mabalin nga agawit iti makapakapuy a Lyme disease​—ti sakit iti Estados Unidos ken Europa a kadawyan nga iwaras ti insekto. Ipalgak ti maysa a panagadal dagiti Sueko a makaiwaras dagiti umakar a tumatayab kadagiti angpas iti rinibu a kilometro, ket mabalin a mayakarda dagiti sakit nga awitda kadagiti kabarbaro a lugar a papananda. Ti bilang dagiti sakit nga iyakar “dagiti angpas” kadagiti tao, kuna ti Britannica, “artapanda ti amin a sabsabali nga arthropod (malaksid iti lamok).”  Kinapudnona, ti maysa laeng nga angpas ket mabalin nga addaan iti tallo a nadumaduma nga organismo a mamataud iti sakit ken mabalin a mayakarna amin ida iti maminsan laeng a kagat!

Panawen ti Pannakabang-ar Manipud iti Sakit

Idi laeng 1887 a napaneknekan ti siensia a mangyakar dagiti insekto iti sakit. Sipud idin, nagadun dagiti kampania a mangkontrol wenno mangpukaw kadagiti insekto nga agiwaras iti sakit. Idi 1939, nainayon ti pagpatay iti insekto a maawagan iti DDT, ket idi dekada 1960, dagiti sakit nga iwaras ti insekto saanen a maibilang a kangrunaan a pagpeggadan iti salun-at ti publiko iti ruar ti Africa. Naisardengen ti panangpukaw kadagiti insekto nga agiwaras iti sakit ket naipaganetget ti panangagas kadagiti makasapul a dagus iti pannakaagas. Awanen ti panagregget a mangadal kadagiti insekto ken iti pagnanaedanda. Natakuatan met dagiti kabarbaro nga agas, ket kasla adda nasarakan ti siensia a giddato nga agas a pangagas iti aniaman a sakit. Tagtagiragsakenen ti lubong ti pannakabang-ar manipud kadagiti makaakar a sakit. Ngem agpatingganto dayta a panawen ti pannakabang-ar. Salaysayen ti sumaganad nga artikulo no apay.

[Blurb iti panid 3]

Ita, 1 iti kada 6 a tattao ti makaptan iti sakit nga iwaras dagiti insekto

[Ladawan iti panid 3]

Ti kissing bug

[Ladawan iti panid 4]

Ti saksaka dagiti ngilaw, agraman dagiti ipes ket addaan kadagiti organismo a mamataud iti sakit

[Dagiti Ladawan iti panid 5]

Adu nga insekto ti agawit kadagiti organismo a mangpataud iti sakit

Agawit dagiti “blackfly” iti “river blindness”

Agawit dagiti lamok iti malaria, dengue, ken yellow fever

Makapataud dagiti kuto iti tipus

Agawit dagiti timel iti “encephalitis” ken dadduma pay a sakit

Agiwaras dagiti insekto a maawagan iti tsetse fly iti “sleeping sickness”

[Credit Lines]

WHO/TDR/LSTM

CDC/James D. Gathany

CDC/Dr. Dennis D. Juranek

CDC/Janice Carr

WHO/TDR/Fisher

[Picture Credit Line iti panid 4]

Clemson University - USDA Cooperative Extension Slide Series, www.insectimages.org