Ti Lalaki a “Nangisuro nga Agrikus ti Daga”

Babaen iti mannurat ti Agriingkayo! idiay Poland

“Adda sumagmamano a ‘sumanao’ a mangbabalaw iti insuratko, nupay awan ti ammoda iti matematika, ken dida mabain a mangballikug iti kaipapanan ti sumagmamano a sasao ti Nasantuan a Kasuratan tapno maitunos iti panggepda, nagturedda a mangbabalaw ken mangumsi iti insuratko; diak unay madanagan ta para kaniak, awan kaes-eskan dagiti panangbabalawda.”

INSURAT ni Nicolaus Copernicus ti sasao a naadaw iti ngato ken Papa Paul III. Ni Copernicus inramanna ida iti umuna a sasao ti nakapatpateg a librona a napauluan iti On the Revolutions of the Heavenly Spheres, a naipablaak idi 1543. Kastoy ti imbaga ni Christoph Clavius, maysa a padi a Jesuita idi maika-16 a siglo: “Ti teoria ni Copernicus addaan iti adu nga awan mamaayna wenno biddut a sasao.” Insennaay ti Aleman a teologo a ni Martin Luther: “Ti maag a ni Copernicus dadaelenna ti intero a siensia ti astronomia.”

Asino ni Nicolaus Copernicus? Apay a mapagsusupiatan unay dagiti kapanunotanna? Ken kasano nga inimpluensiaanna ti moderno a panagpampanunot?

Agtutubo a Mawaw iti Pannakaammo

Idi Pebrero 19, 1473, naipasngay ni Mikołaj Kopernik idiay Toruń, Poland. Idi laeng rinugianna nga insurat dagiti mamagpanunot a librona nga inusar ni Mikołaj ti Latin a nagan a Nicolaus Copernicus. Ni tatangna a maysa a negosiante idiay Toruń ket addaan uppat nga annak. Ni Nicolaus ti buridek. Idi agtawen ni Nicolaus iti 11, natay ni tatangna. Ti ulitegna a ni Lucas Waczenrode ti nangaywan kenkuana ken kadagiti inauna a kakabsatna. Tinulonganna ni Nicolaus a makagun-od iti nasayaat nga edukasion ken pinaregtana nga agpadi.

Nagadal ni Nicolaus iti ilina a mismo ngem kalpasanna intuloyna iti kabangibang a Chełmno, a nakasursuruanna iti Latin ken inadalna ti sinurat dagiti nagkauna a mannurat. Idi agtawen iti 18, immakar idiay Kraków, a kabesera idi ti Poland. Sadiay a simrek iti unibersidad ken intuloyna ti essemna iti astronomia. Idi naturposen ni Nicolaus ti panagadalna idiay Kraków, kiniddaw ti ulitegna​—a maysa idin nga obispo iti Warmia​—nga umakar idiay Frombork, maysa a siudad iti Baltic Sea. Kayat ni Waczenrode a ti kaanakanna ti agbalin a klero iti katedral.

Nupay kasta, ti agtawen idin iti 23 a ni Nicolaus kayatna a penken ti wawna iti pannakaammo isu a kinombinsirna ti ulitegna nga ipalubosna nga agadal iti linteg ti simbaan, medisina, ken matematika kadagiti Italiano nga unibersidad iti Bologna ken Padua. Sadiay a nakikadua ni Nicolaus iti astronomo a ni Domenico Maria Novara ken iti pilosopo a ni Pietro Pomponazzi.  Kuna ti historiador a ni Stanisław Brzostkiewicz a dagiti pannursuro ni Pomponazzi ti nakatulong iti “agtutubo a mangiwaksi kadagiti kapanunotan idi Edad Media.”

No adda idi wayana, adalen ni Copernicus ti sinurat dagiti nagkauna nga astronomo, inusigna a naimbag dagitoy ket idi natakuatanna a di kompleto dagiti Latin a sinurat, nagsursuro iti Griego tapno maadalna dagiti orihinal a libro. Idi naturposnan ti panagadalna, nagbalinen ni Nicolaus a mabigbigbig a doktorado iti linteg ti simbaan, maysa a matematiko, ken medikal a doktor. Nalaing met iti Griego, ta isu ti kaunaan a nangipatarus a direkta iti dokumento a Griego iti Polako.

Teoria a Nangrugian ti Dakkel a Panagbalbaliw

Idi nagawid ni Copernicus idiay Poland, dinutokan ti ulitegna nga obispo nga agbalin a personal a sekretario, mamalbalakad, ken doktorna​—maysa a natan-ok a saad. Kadagiti simmaganad a dekada, imbaklayna ti adu a nagduduma nga akem nga administratibo, narelihiosuan man ken sibil. Nupay adu ti trabahona, intultuloyna nga inadal dagiti bituen ken planeta. Nagurnong kadagiti ebidensia a mangpaneknek iti teoria a mangipaay iti dakkel a panagbalbaliw​—nga iti kinapudnona, ti daga ket saan a nakaintek a sentro ti uniberso no di ket liklikmutenna ti init.

Daytoy a teoria kontraenna dagiti pannursuro ti mabigbigbig a pilosopo a ni Aristotle ken supiatenna dagiti konklusion ti Griego a matematiko a ni Ptolemy. Maysa pay, saan a bigbigen ti teoria ni Copernicus ti kasla nabatad a “kinapudno” a lumgak ti init iti daya ket bumallasiw iti langit tapno lumnek iti laud, bayat a nakaintek ti daga.

Saan a ni Copernicus ti kaunaan a nangibaga a ti daga liklikmutenna ti init. Daytoy a teoria ti indatag idin ti Griego nga astronomo a ni Aristarchus iti Samos iti maikatlo a siglo K.K.P. Dagiti pasurot ni Pythagoras insuroda a ti daga agraman ti init liklikmutenda ti maysa nga apuy. Nupay kasta, insurat ni Ptolemy a no agrikrikus ti daga, “dagiti animal ken dadduma pay a nadagsen a banag ket mabalin a mabaybay-an nga agbitbitin iti tangatang, isu a ti Daga ket matnag a dagus manipud iti tangatang.” Kinunana pay: “Kasla nakakatkatawa a panunoten dagita a banag.”

Pinatalgedan ni Ptolemy ti kapanunotan ni Aristotle a siiintek ti daga iti tengnga ti uniberso ken nalikmut kadagiti saragasag nga agsusukot a globo, a nakaikabilan ti init, dagiti planeta, ken bitbituen. Impagarupna a ti panaggaraw dagitoy saragasag a globo ti makagapu iti panaggaraw dagiti planeta ken bitbituen. Apag-isu nga inlawlawag dagiti pormula ni Ptolemy iti matematika ti iyaakar dagiti planeta iti langit no rabii.

Ngem dagiti pagkapuyan ti teoria ni Ptolemy ti nanggutugot ken Copernicus a mangsapul iti sabali a pannakailawlawag ti karkarna nga iyaakar dagiti planeta. Tapno paneknekan ti teoriana, tinarimaan ni Copernicus dagiti instrumento nga inusar idi dagiti nagkauna nga astronomo. Nupay simple no idilig kadagiti moderno, nakatulong dagitoy nga alikamen tapno makalkularna dagiti distansia iti nagbaetan dagiti planeta ken ti init. Adu a tawen ti binusbosna a nangkuenta iti eksakto a petsa a panangaramid dagiti sinarunona iti nagpateg a kapaliiwan iti astronomia. Babaen iti daytoy nga impormasion, rinugian nga insurat ni Copernicus ti  mapagsusupiatan a dokumentona a nangibaga a ti daga ken ti tattao nga adda iti dayta saan nga isuda ti sentro ti uniberso.

Panagsusupiat Maipapan iti Manuskrito

Binusbos ni Copernicus dagiti maudi a tawen ti panagbiagna a nangpasayaat ken nangpaneknek kadagiti argumento ken pormula iti matematika a mangsuportar iti teoriana. Nasurok a 95 a porsiento iti maudi a dokumento ti naglaon kadagiti teknikal a detalye a mangsuportar kadagiti konklusionna. Adda pay laeng daytoy orihinal a surat-ima a dokumento ket naitalimengda iti Jagiellonian University idiay Kraków, Poland. Awan ti paulo daytoy a dokumento. Ngarud, kastoy ti insurat ti astronomo a ni Fred Hoyle: “Talaga a ditay ammo no ania ti kayat ni Copernicus a paulo ti librona.”

Uray pay sakbay a naipablaak ti libro, nakatignayen iti interes dagiti linaonna. Nakaipablaaken ni Copernicus iti ababa a pakagupgopan dagiti kapanunotanna iti libro a naawagan Commentariolus. Nagbanaganna, dagiti nasirarakna ket naipadamag agingga iti Alemania ken Roma. Sipud pay idi 1533, nangngeganen ni Papa Clement VII ti teoria ni Copernicus. Ket idi 1536, ni Cardinal Schönberg sinuratanna ni Copernicus, a parparegtaenna a mangipablaak iti intero a pakasaritaan dagiti kapanunotanna. Ni Georg Joachim Rhäticus, a maysa a propesor idiay Wittenberg University idiay Alemania, naginteres unay iti sinurat ni Copernicus ta uray la a binisitana ti astronomo ket nagbanaganna, nakikadua kenkuana iti dua a tawen. Idi 1542, nangyawid ni Rhäticus iti maysa a kopia ti dokumento idiay Alemania ket intedna iti agim-imprenta nga agnagan Petreius ken iti maysa a klero ken proofreader nga agnagan iti Andreas Osiander.

Ti libro ket inikkan ni Osiander iti paulo a De revolutionibus orbium coelestium (On the Revolutions of the Heavenly Spheres). Babaen ti panangiramanna kadagiti sasao a “dagiti nagtimbukel a banag iti langit,” imparipirip ni Osiander a ti libro ket naimpluensiaan kadagiti kapanunotan ni Aristotle. Nagsurat met ni Osiander iti pakauna nga awanan iti nagan ti nagsurat, a nangibaga a dagiti kapanunotan nga adda iti libro ket saan a kangrunaan a narelihiosuan a patpatien ket mabalin a saan a pudno. Sa la naawat ni Copernicus ti kopia ti nayimprenta a libro, nga addaan kadagiti dina impalubos a panagbalbaliw ken biddut, idi sumagmamano laengen nga oras sakbay ti ipapatayna idi 1543.

On the Revolutions​—Mamagbalbaliw a Libro

Dagiti panagbalbaliw nga inaramid ni Osiander inispalna ti libro idi damo  manipud iti panangbabalaw. Kastoy ti insurat ti Italiano nga astronomo ken pisiko a ni Galileo idi agangay: “Idi nayimprenta, ti libro ket inawat ti nasantuan a Simbaan ken inadal ti amin nga awan man la ti aniaman a sangkabassit nga isusupiatda kadagiti naisalaysay iti libro. Ngem ita ta naipakitan a natibker ti nakaibasaran dagiti kapadasan ken nasken a pammaneknek, adda dagiti tattao a mangikkat iti panagraem ken dayaw iti autor a dida man la kitaen a naimbag ti librona.”

Dagiti Luterano ti immuna a nangawag iti libro nga “awan ti mamaayna.” Ti Iglesia Katolika, nupay agkedked idi nga agkomento, inkeddengna a maikontra ti libro iti opisial a doktrina ket idi 1616 innayonna ti sinurat ni Copernicus iti listaan dagiti naiparit a libro. Sa la naikkat daytoy iti listaan idi 1828. Iti introduksionna iti Ingles a patarus ti libro, inlawlawag ni Charles Glenn Wallis: “Ti panagsusupiat dagiti Katoliko ken Protestante ti gapu a nagamakda a dua iti aniaman nga eskandalo a mabalin a mangdadael iti panagraem agpaay iti Iglesia iti Biblia, ken nagbanaganna nagbalin a nalabes a literal ti panangipapanda iti Kasuratan ket mabalin a kondenarenda ti aniaman a sasao a maibilang a mangkontra iti aniaman a literal a panangipapan iti aniaman a sasao iti Biblia.” * Nagsurat ni Galileo maipapan iti maipagarup a pagsupiatan ti teoria ni Copernicus ken ti pannursuro ti Biblia: “[Ni Copernicus] inkabilanganna ti Biblia, ngem ammona a no mapaneknekan a pudno ti kapanunotanna, saanna a kontraen ti Kasuratan no umiso ti pannakaawat kadagitoy.”

Itatta, adu ti mangraraem ken Copernicus kas ama ti moderno nga astronomia. Agpayso a ti panangiladawanna iti uniberso ket pinarang-ay ken pinasayaat dagiti naud-udi a sientista kas kada Galileo, Kepler, ken Newton. Nupay kasta, kastoy ti kinuna ti astropisiko a ni Owen Gingerich: “Ni Copernicus ti nangipakita kadatayo babaen kadagiti insuratna no kasano a dagiti nabayagen a nasientipikuan a kapanunotan ket naglaka a madadael.” Babaen iti panagsirarak, panagpaliiw, ken matematika, binalbaliwan ni Copernicus ti nairamuten a narelihiosuan ken nasientipikuan a kapanunotan. Iti isip dagiti tattao, kasla “pinasardengna ti init ken pinagrikusna ti daga.”

[Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 17]

On the Revolutions of the Heavenly Spheres

Biningbingay ni Copernicus dagiti sinuratna iti innem a kapaset. Nailista iti baba ti dadduma kadagiti kangrunaan a kapanunotan a nagparang iti librona.

● Ti planetatayo ket maysa kadagiti adu nga “agbibiahe” a dagiti panagrikusda ket tengtenglen ‘ti init a kasla nakatugaw iti naarian a tronona.’

● Agpapada ti turongen dagiti planeta iti pananglikmutda iti init. Ti daga ket maysa kadakuada, a maminsan nga agrikus iti bukodna a pagrikusan iti kada aldaw ken maminsan a likmutenna ti init iti kada tawen.

● Agsasaruno ti pannakaurnosda sigun iti kaadayoda iti init, ti Mercury ti kaasitgan, sarunuen ti Venus, Daga ken ti bulanna, Mars, Jupiter, ken kamaudiananna ti Saturn.

[Credit Line]

Titulo ti panid nga insurat ni Copernicus: Zbiory i archiwum fot. Muzeum Okręgowego w Toruniu

[Ladawan iti panid 14]

Maysa nga instrumento nga inusar ni Copernicus a pagpaliiwan

[Credit Line]

Zbiory i archiwum fot. Muzeum Okęrgowego w Toruniu

[Dagiti Ladawan iti panid 15]

Bambanag manipud iti panagadal ni Copernicus a masarakan iti obserbatoriona idiay Frombork, Poland

[Credit Line]

Zdjecie: Muzeum M. Kopernika we Fromborku; J. Semków

[Ladawan iti panid 16]

Ti sistema a ti daga ti sentro

[Credit Line]

© 1998 Visual Language

[Ladawan iti panid 16]

Ti sistema a ti init ti sentro

[Credit Line]

© 1998 Visual Language

[Ladawan iti panid 16, 17]

Ti sistema solar kas iti pannakaawattayo ita