SAAN a mamati ti natured a managdiskobre iti nakitana. Maysa nga arko ti balligi dagiti Romano a nagaburan ti dadduma a pasetna kadagiti darat ti desierto ti Algeria! Idi nadiskobre daytoy ni James Bruce a taga-Scotland idi 1765, dina impagarup nga agtaktakder gayam iti rabaw dagiti rebba ti kadakkelan a pagnanaedan idi dagiti Romano a naipasdek iti North Africa—ti nagkauna a siudad ti Thamugadi, a maawagan itan iti Timgad.

Kalpasan ti nasurok a sangagasut a tawen, idi 1881, nangrugi a kalien dagiti arkeologo a Pranses ti nagaburan a siudad ti Timgad. Kunada nga uray adda dayta iti nabara a desierto, komportable ken naluho idi ti panagbiag dagiti umilina. Ngem apay a nangipasdek dagiti Romano iti narang-ay a kolonia iti kasta a lugar? Ken ania dagiti maadaltayo iti daytoy nagkauna a siudad ken kadagiti umilina?

Idi sakupen dagiti Romano ti North Africa idi umuna a siglo B.C.E., siraranggas a bimmusor ti dadduma nga agakar-akar a tribu. Kasano a nakikappia kadakuada dagiti Romano? Idi damo, dagiti soldado iti Third Augustan Legion nagibangonda iti adu a napaderan a kampo ken pagpuestuan dagiti guardia kadagiti kabambantayan a rehion ti makin-amianan ita nga Algeria. Idi agangay, binangonda ti siudad ti Timgad, ngem iti naiduma a panggep.

Kuna dagiti Romano a nabangon ti Timgad para kadagiti retirado a beterano, ngem ti agpayso, ket tapno kumapuy ti puersa dagiti lumugar a tribu. Nagballigi ti planoda. Di nagbayag, dagidiay mapmapan aglako kadagiti produktoda iti ili naallukoyda iti komportable a biag iti Timgad. Tapno makapagnaedda iti Timgad, a pagnanaedan laeng dagiti Romano, adu a katutubo ti situtulok a nakikappon iti Armada ti Roma iti 25 a tawen tapno agbalindanto nga umili ti Roma agraman dagiti annakda a lallaki.

Saan a nakontento ti dadduma nga Africano nga agbalin laeng nga umili ti Roma. Idi agangay, gimmun-odda pay kadagiti prominente a posision iti Timgad wenno iti dadduma a kolonia ti siudad. Nakabalballigi ti nasikap a taktika dagiti Romano a nangala iti rikna dagiti umili ta kalpasan laeng ti 50 a tawen, dandani taga-North Africa ti kaaduanen nga agnanaed iti Timgad.

Apay a nagalisto nga inallilaw dagiti Romano ti puso dagiti katutubo? Ti maysa a rason ket intandudoda ti panagpapada dagiti umili—maysa a prinsipio nga insuro ti mabigbigbig nga opisial a Romano  a ni Cicero. Patas ti pannakabingaybingay ti daga para kadagiti beterano a Romano ken dagiti katutubo nga Africano. Nagsayaat ti pannakaiplano ti siudad, a ti tunggal lote ti balay ket 20 metro x 20 metro kuadrado ti rukodna ken addaan kadagiti iskinita iti nagbabaetanda. Ti kasta a patas ken kinaurnos ti sigurado a nakaallukoy kadagiti lumugar.

Kas iti adu a siudad iti Roma, adda mabalin a pagtataripnongan dagiti umili no aldaw ti tienda tapno agdengngeg kadagiti kabaruan a damag wenno agay-ayam. Mapampanunot la ketdi dagiti katutubo manipud kadagiti asideg a napudot a kabambantayan a magmagnada kadagiti nalinong a kolonada bayat ti nabara nga aldaw wenno agrelrelaksda iti maysa kadagiti adu a libre nga agay-ayus a pagdidigusan ti publiko. Mabalin a mailadawanda ti bagida a nakatugaw iti aglawlaw dagiti makarepresko a burayok, bayat a makiin-innestoriada kadagiti gagayyemda. Amin dagitoy ket kasla tagtagainep laeng kadakuada.

Nakaallukoy met iti puso dagiti tattao ti teatro. Makalaon daytoy iti nasurok a 3,500 a natatagari nga agbuybuya manipud Timgad ken kadagiti asideg nga ili. Iti entablado, ipabuya dagiti artista ti paggugusto dagiti Romano a makagargari a paglinglingayan babaen kadagiti drama a masansan a mangitampok iti immoralidad wenno kinaranggas.

Dakkel met ti impluensia ti relihion dagiti Romano. Dagiti suelo ken diding dagiti pagdigusan ket napno kadagiti dekolor a mosaic a mangipakita kadagiti pagano a mitolohia. Gapu ta inaldawda nga agdigus, in-inut a nakabesado dagiti lumugar ti didiosen ken relihion dagiti Romano. Nakaep-epektibo ti inaramid dagiti Romano tapno akseptaren dagiti Africano ti kulturada, kas ipakita dagiti bato a pakalaglagipan kadagiti tanemda a masansan a naarkosan iti tinallo a dios dagiti katutubo ken dagiti Romano.

Kalpasan nga impasdek ni Emperador Trajan ti siudad idi 100 C.E., imparegta dagiti Romano ti produksion ti bukbukel, lana ti olibo, ken arak iti intero a North Africa. Di nagbayag, nagbalinen ti rehion a kangrunaan nga agsupsuplay kadagitoy a produkto iti imperio ti Roma. Kas iti dadduma pay a kolonia, rimmang-ay ti Timgad iti panangituray ti Roma. Idi agangay, immadu ti populasion ti Timgad, ken limmawa ti siudad agingga iti labes dagiti paderna.

Bimmaknang dagiti taga-siudad ken dagiti makinkukua iti daga gapu iti pannakinegosioda iti Roma, ngem saan unay a nagunggonaan dagiti lumugar nga agtaltalon. Idi maikatlo a siglo C.E., nagrebelde dagiti nanumo nga agtaltalon gapu iti kinaawan hustisia ken nalabes a buis. Dadduma kadakuada a nagbalin a Katoliko ket nakimiembro kadagiti Donatist—maysa a grupo dagiti agkunkuna a Kristiano a kimmontra iti kurapsion iti Simbaan a Katoliko.—Kitaem ti kahon a “ Dagiti Donatist—Saan a ‘Puro a Simbaan.’”

Kalpasan ti ginasgasut a tawen a riribuk iti relihion, gerra sibil, ken naranggas nga iraraut, napukaw ti impluensia ti sibilisasion ti Roma iti North Africa. Idi maikanem a siglo C.E., dagiti lumugar a  tribu nga Arabo naan-anay a pinuoranda ti Timgad ket idi agangay, nalipatanen dayta iti uneg ti nasurok a 1,000 a tawen.

Dagiti arkeologo a nangkali iti Timgad naragsakanda a nakakita iti Latin a sasao a naikitikit iti dati a pagtataripnongan. Kastoy ti mabasa: “Panaganup, panagdigus, panagay-ayam, panagkatawa—dayta ti biag!” Kuna ti maysa a historiador a Pranses nga “ipamatmatna ti maysa a pilosopia a nalabit awanan iti ambision, ngem ibilang dayta ti dadduma kas sekreto ti kinasirib.”

Kinapudnona, nabayagen a kasta ti panagbiag dagiti Romano. Dinakamat ni apostol Pablo, maysa a Kristiano idi umuna a siglo, a ti pilosopia dagiti kasta a tattao ket “Mangan ken uminumtayo, ta inton bigat mataytayo.” Nupay relihioso dagiti Romano, paggugustoda ti ragragsak, a dida pampanunoten ti pudpudno a kaipapanan ken panggep ti biag. Pinakdaaran ni Pablo dagiti padana a Kristiano nga agannadda kadagiti kasta a tattao idi kinunana: “Dikay payaw-awan. Dagiti dakes a pannakitimpuyog dadaelenda dagiti makagunggona nga ugali.”—1 Corinto 15:32, 33.

Nupay nagbiag dagiti umili iti Timgad agarup 1,500 a tawenen ti napalabas, saan unay a nagbaliw ti panangmatmat dagiti tattao iti biag. Adu ita ti agbibiag para laeng iti agdama. Para kadakuada, umiso ti panangmatmat dagiti Romano iti biag, aniaman ti ibungana. Ngem nalawag ken realistiko ti panangmatmat ti Biblia: “Ti buya daytoy a lubong agbaliwbaliw.” Maparegtatayo ngarud a ‘saan a mangusar a naan-anay iti lubong.’—1 Corinto 7:31.

Paneknekan dagiti rebba ti Timgad a ti sekreto ti naragsak ken makagunggona a biag ket saan nga agpannuray iti panangsurot iti naikitikit a sasao a nabayagen a nagaburan kadagiti darat ti North Africa. Imbes ketdi, agpannuray dayta iti panangipangag iti pammalagip ti Biblia: “Ti lubong aglabas ken kasta met ti tarigagayna, ngem ti agaramid iti pagayatan ti Dios agtalinaed iti agnanayon.”—1 Juan 2:17.