ANIA ti piliem nga iregalo iti maysa a nakatantan-ok a tao? Idi tiempo ti Biblia, kasla balitok ti kapateg ti dadduma nga especia—nakapatpateg isu a maitutopda nga isagut iti maysa nga ari. * Dayta ti makagapu a nabanglo nga especia ti dua kadagiti insagut dagiti astrologo iti “ari dagiti Judio.”—Mateo 2:1, 2, 11.

Ibaga met ti Biblia nga idi bimmisita ti reyna ti Sheba ken Solomon, “nangted iti ari iti sangagasut ket duapulo a talento a balitok, ken nakaad-adu unay a lana ti balsamo, ken napateg a batbato; ket awanen idi ti kaasping dayta a lana ti balsamo nga inted ti reyna ti Sheba ken Ari Solomon.” * (2 Cronicas 9:9) Nangted met dagiti ar-ari iti lana ti balsamo ken Solomon kas tanda ti pannakigayyemda.—2 Cronicas 9:23, 24.

Apay a nakapatpateg ken nakangingngina dagiti especia ken produkto a naggapu kadagita idi tiempo ti Biblia? Gapu ta nakaad-adu ti pakausaranda, kas iti pagpapintas, panagdayaw, ken panagipumpon. (Kitaem ti kahon nga “ Usar Dagiti Nabanglo nga Especia Idi Tiempo ti Biblia.”) Malaksid a kasapulan dagiti tattao, nangina pay dagiti especia gapu kadagiti magasto iti pannakaibiahe ken pannakailakona.

Idi tiempo ti Biblia, agtubo ti dadduma a mula nga especia iti Tanap ti Jordan. Ngem adda dagiti especia a masapul a maangkat. Nagduduma a produkto ti especia ti nadakamat iti Biblia. Mas pamiliar dagiti safron, aloe, balsamo, kanela, olibano, ken mirra. Adda met dagiti gagangay a rekado iti taraon kas iti kumino, yerbabuena, ken eneldo.

Pakasarakan kadagiti naidumduma nga especia? Masarakan dagiti aloe, kasia, ken kanela iti China, India, ken Sri Lanka. Ti met mira ken olibano ket naggapu kadagiti kayo ken mulmula nga agtubo kadagiti desierto iti abagatan nga Arabia agingga iti Somalia iti Africa. Ken ti nardo ket eksklusibo a produkto ti India manipud kadagiti Himalaya.

Tapno makadanon iti Israel ti adu nga especia, masapul a maidaliasat dagitoy iti Arabia. Isu nga idi maikadua ken umuna a milenio B.C.E., nakatulong dayta iti panagbalin ti Arabia a “kangrunaan nga agibibiahe kadagiti produkto manipud Daya nga agpa-Laud,” kuna ti The Book of Spices. Dagiti nagkauna nga ili, baluarte, ken pagsardengan dagiti biahero a masarakan iti Negev iti abagatan nga  Israel ti nagbalin a ruta dagiti negosiante iti especia. Dagita met a lugar “ipakitana a dakkel ti magangganansia iti negosio . . . manipud abagatan nga Arabia agingga iti Mediteraneo,” kuna ti World Heritage Centre of UNESCO.

Dagiti agibibiahe kadagiti nabanglo nga especia regular nga agdaliasatda iti agarup 1,800 a kilometro a bumallasiw iti Arabia. (Job 6:19) Dinakamat ti Biblia dagiti komersiante nga Ismaelita a nagibiahe kadagiti especia a “labdanum ken balsamo ken natutot nga ukis ti kayo” manipud Galaad nga agturong iti Egipto. (Genesis 37:25) Dagiti annak ni Jacob inlakoda ni Jose a kabsatda kas adipen kadagitoy a komersiante.

Ginasut a tawen a kontrolado dagiti komersiante iti Arabia ti panagnegosio iti especia. Nagbalinda nga eksklusibo nga agsupsuplay kadagiti kasia ken kanela manipud Asia. Tapno saan a direkta a gumatang dagiti taga-Mediteraneo kadagiti taga-Daya, nagiwaras dagiti Arabo kadagiti parparbo nga estoria maipapan kadagiti peggad ti panagala kadagiti especia. Agparang a ti agpayso a pagtataudan dagiti especia ti “mailemlemmeng a palimed iti negosio,” kuna ti The Book of Spices.

Ania nga estoria ti inwaras dagiti Arabo? Sigun ken Herodotus, maysa a Griego a historiador idi maikalima a siglo B.C.E., adda kano dagiti nakabutbuteng a billit nga agum-umok kadagiti ukis ti kanela kadagiti nangato a rangkis. Tapno maala daytoy napateg nga especia, mangikabil kano dagiti paraala kadagiti dadakkel nga iwa ti karne iti sakaanan ti rangkis. Agiinnuna dagiti billit nga agala  iti adu a karne sa ipanda kadagiti umokda agingga a matinnag iti daga. Dagiti paraala alistuanda nga urnongen dagiti ukis ti kanela sa ilakoda kadagiti negosiante. Nagdinamag dagita nga estoria. Gapu kadagiti “maipagarup a peggad ti panagala [iti kanela], nakangingngina daytoy,” kuna ti The Book of Spices.

Idi agangay, natakuatan ti palimed dagiti Arabo isu a saandan a kontrolado ti panagnegosio iti especia. Idi umuna a siglo B.C.E., nagbalin ti Alexandria, Egipto a dakkel a sangladan ken sentro ti negosio iti especia. Idi natakuatan dagiti aglaylayag no kasano a giddanan dagiti napigsa nga angin iti Indian Ocean, naglayagen dagiti barko ti Roma manipud kadagiti sangladan ti Egipto nga agturong iti India. Kas resultana, ad-adu ken nalaklakan dagiti dati a nangina nga especia.

Ita, ti especia ket saanen a kas kapateg ti balitok. Ken nalabit saanen a maitutop dagitoy nga iregalo iti ari. Ngem minilion iti intero a lubong ti agus-usar latta kadagita kas agas, ramen iti bangbanglo, ken pangpananam iti taraon. Talaga a nalatak ita dagiti especia gapu iti makaay-ayo a bangloda, kas met laeng idi rinibu a tawenen ti napalabas.